Toshkent davlat pedagogika universiteti tabiiy fanlar fakulteti

Список литературы: 
1.
Выступление Президента Республики Узбекистан Шавката Мирзиёева 
на Внеочередной сессии Самаркандского областного Кенгаша народных 
депутатов 10-11-2017. 
2.
Постановлением Кабинета Министров Республики Узбекистан от 6 
апреля 2017 года № 187 “Об утверждении государственных образовательных 
стандартов общего среднего образования и среднего специального, 
профессионального образования”. 
3. Сухомлинский В. А. Проблемы воспитания всесторонне развитой 
личности // История педагогики в России. М., 1999. С. 374. 
BIOLOGIYANI O'QITISHDA KASBGA YO'NALTIRISH TARBIYA VA 
IJTIMOIYLASHTIRISH YO'NALISHI SIFATIDA 
Ergasheva G.S. (TDPU) 
Respublikamizda yosh avlodning har tomonlama barkamol ulg‘ayishi, 
zamonaviy kasbiy bilimlarnin puxta egallashi, iste’dod va salohiyatini namoyon 
etishi uchun barcha sharoit yaratilmoqda. Umumta’lim maktablaridan boshlab 
yoshlarni kasb-hunarga yo‘naltirish, ularning intellektual va ijodiy salohiyatini 
yuksaltirishda bu muhim ahamiyat kasb etadi. 
Umumiy o’rta ta'limning davlat ta'lim 
standarti talablariga muvofiq o'quvchilar uchun kasbga yo'naltirish maktabning 
asosiy o'quv dasturida alohida tarkibiy element sifatida taqdim etilishi zarur.
Shuning uchun umumiy o’rta ta’lim maktablari pedagogik jamoasi va rahbariyati 
zimmasiga:
har bir o’quvchining dars davomida va darsdan tashqari muayyan 
mashg'ulotlarda tashabbuskorona ishtirok etishlari uchun shart-sharoitlar yaratish, 
kelgusida ta'lim va kasbiy faoliyatini samarali yo'lga qo’yishiga yordam berishdek 
murakkab vazifa yuklatilgan. Zamonaviy maktabda kasbga yo'naltirishning asosiy 
g'oyasi - bu bir tomondan, o'quvchilarning shaxsiy xususiyatlari, qobiliyatlari, 
qadriyatlar va qiziqishlarini, ikkinchi tomondan, jamiyat ehtiyojlari va mehnat 
bozori talablarini inobatga olgan holda, ijtimoiy-pedagogik va psixologik qo’llab-
quvvatlash, ijtimoiy-kasbiy o’z-o’zini aniqlash uchun sharoit yaratishdir.
Umumiy o’rta ta'lim bosqichida o’quvchilarning kasbga yo'naltirishda: 

o'z faoliyatining shaxsiy sub'ekti sifatida o’zi haqida ob'ektiv tasavvur 
hosil qilish (birinchi navbatda, ta'limiy va kasbiy); 

umumiy o’rta ta'lim maktablari va kasb-hunar ta'limi muassasalari 
bitiruvchilarida zamonaviy jamiyatning talablari to'g'risida tasavvurlar hosil qilishga 
e’tibor qaratish zarur.
Shuningdek, o’quvchilarning: 

shaxsiy ta’lim dasturlarini tuzish va amalga oshirish usullarini; 

amaliyotda kasbiy yo'naltirish bo'yicha faoliyat shakllarini amalda 
qo'llashning samarali usullarini; 

---

101 

mehnat bozori, uning rivojlanish tendentsiyalari va o’quvchilar 
istiqomat qiladigan mintaqada va umuman mamlakat iqtisodiyotining kelajakdagi 
ehtiyojlari to'g'risida ochiq ma'lumot manbalari bilan ishlash, individual va kasbiy 
yo'nalishni tanlash to'g'risida qaror qabul qilish usullarini egallashi lozim.
Umumiy o'rta ta'lim darajasida o’quvchilarni kasbga yo'naltirish mazmuni 
o’quvchilarning faoliyatini rivojlantirish, ularning kelgusi kasbini munosib va 
mas'uliyatli tanlash qobiliyatini shakllantirishni ta'minlaydi.
O’quvchilar faoliyatini rivojlantirish o'quv dasturi doirasida o’quv 
materiallarini, turli sohalarga oid bilimlarni dars vaqtida va darsdan tashqari 
mashg’ulotlar davomida egallash, shuningdek, o'quvchilarni turli xil faoliyat 
usullariga: kelajak klublari, loyihalash va ilmiy-tadqiqot faoliyati jarayoniga jalb 
qilish orqali amalga oshiriladi.
Shu munosabat bilan zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish 
(ijtimoiy hamkorlik texnologiyasi, individual ta'lim yo'llarini shakllantirish 
texnologiyasi, o'yin texnologiyalari va boshqalar) o’quvchilarning kasb tanlash 
bosqichida faolligini oshiradigan va dinamik o'zgaruvchan dunyoda shaxsning o'zini 
o'zi amalga oshirish imkoniyatini yaratadigan ehtiyojlaridan kelib chiqadi.
Pedagoglar nuqtai nazaridan motivatsiyani shakllantirish va rivojlantirish 
jarayonlarini boshqarish mumkin. Shu sababli, 6-8-sinf o'quvchilarining yosh 
xususiyatlariga bog’liq eng qulay vaqtni o'tkazib yubormaslik, ushbu davrda 
kelajakda kasbiy motivatsiya uchun asos qo'yish muhim. Sinf soatlarida va iloji 
boricha darslarda o'quvchilarni turli kasblarga oid mehnat mazmuni bilan 
tanishtirish, ularning ichki mohiyatini ochib berish lozim. 
O'zgarmas umumiy maqsadlardan kelib chiqib har bir maktab ishining aniq 
maqsadi va vazifalari u yoki bu kasbga oid ehtiyojlariga, ushbu ehtiyojlarning 
jiddiyligiga, shuningdek, biron bir viloyat yoki shaharning imkoniyatlari va 
sharoitlariga bog'liq. Belgilangan vazifalarning muvaffaqiyatli amalga oshirilishi 
ko'p jihatdan har bir yo’nalishning ish sifatiga bog'liq. Ishni to'g'ridan-to'g'ri 
o'qituvchilar tarkibini ushbu ish bilan bog'laydigan mohiyatli qismdan boshlash 
kerak.
Umumiy o'rta ta'lim darajasida o’quvchilarni kasbga yo'naltirish mazmuni 
o’quvchilarning faoliyatini rivojlantirish, ularning kelgusi kasbini munosib va 
mas'uliyatli tanlash qobiliyatini shakllantirishni ta'minlaydi.
O’quvchilar faoliyatini rivojlantirish o'quv dasturi doirasida o’quv 
materiallarini, turli sohalarga oid bilimlarni dars vaqtida va darsdan tashqari 
mashg’ulotlar davomida egallash, shuningdek, o'quvchilarni turli xil faoliyat 
usullariga: kelajak klublari, loyihalash va ilmiy-tadqiqot faoliyati jarayoniga jalb 
qilish orqali amalga oshiriladi.
Shu munosabat bilan zamonaviy pedagogik texnologiyalardan foydalanish 
(ijtimoiy hamkorlik texnologiyasi, individual ta'lim yo'llarini shakllantirish 
texnologiyasi, o'yin texnologiyalari va boshqalar) o’quvchilarning kasb tanlash 
bosqichida faolligini oshiradigan va dinamik o'zgaruvchan dunyoda shaxsning o'zini 
o'zi amalga oshirish imkoniyatini yaratadigan ehtiyojlaridan kelib chiqadi.

---

102 
Pedagoglar nuqtai nazaridan motivatsiyani shakllantirish va rivojlantirish 
jarayonlarini boshqarish mumkin. Shu sababli, 6-8-sinf o'quvchilarining yosh 
xususiyatlari tufayli eng qulay vaqtni o'tkazib yubormaslik, ushbu davrda kelajakda 
kasbiy motivatsiya uchun asos qo'yish muhim. Sinf soatlarida va iloji boricha 
darslarda o'quvchilarni turli kasblardagi mehnat mazmuni bilan tanishtirish, ularning 
ichki mohiyatini ochib berish lozim.
Botanika va zoologiyani o'rganishda (6-7-sinflar) kasbga yo'naltirish kasblarni 
dastlabki tahlil qilish va ikkita asosiy narsani aniq belgilashga qaratilgan: kasb 
mazmuni va zarur qobiliyat va ko'nikmalar. 8-9-sinflarda o'z-o'zini hurmat qilish, 
rivojlanayotgan kasbiy qiziqishlarni o'z-o'zini tahlil qilishga e'tibor berish kerak. 10-
11-sinflarda kasbiy o'zini o'zi aniqlash jarayoni tugaydi va bu vaqtda kasbiy talablar 
va o'quvchilarning o'zlari qobiliyatlari o'rtasidagi muvofiqlik bo'yicha tashxis 
qo'yish kerak. 
Maktabda o'quv jarayonini tashkil qilishda, fan o'qituvchisi kasbiy ta'limga 
alohida e'tibor berishi zarur. Bundan tashqari, har bir fanda ushbu faoliyat o'ziga xos 
xususiyatlarga ega. Tabiiy ob'ektlar bilan ishlash istagini shakllantirish uchun 
"Biologiya" fani doirasidagi tashkiliy va pedagogik faoliyat texnologiyasini ko'rib 
chiqamiz.
Ushbu texnologiya quyidagicha ifodalanadi:
- o’quvchilarni o'qitish va tarbiyalashda tabiatni asrash printsipiga amal qilish 
(tabiat yashash muhiti sifatida; tabiat nosfera, bioenergetika haqidagi tsavvurlar 
nuqtai nazaridan; shaxs tabiati, uning sog'lig'i, faolligi tur sifatida va boshqalar);
- tabiatni muhofaza qilish va ekologik tarbiya yo’nalishida, ma'naviyatni 
tiklashga e'tibor qaratish;
- tabiat va koinotga qiziqishni shakllantirishda biologiyaning har bir 
bo'limining imkoniyatlarini tahlil qilish;
- amaliy faoliyatda tabiiy ob’ektlarga, barcha tirik mavjudotlarga nisbatan 
bilish, rahm-shafqat, orqali muhabbat ruhida tarbiyalash;
- tabiatga, qishloq xo'jaligidagi mehnatga jozibador, yuqori ma'naviy va 
iqtisodiy daromadli mehnat sifatida ijobiy munosabatni shakllantirish (ayniqsa 
bozor sharoitida);
- biologik sohani afzal ko'rgan maktab o'quvchilari orasida tabiatda 
muvaffaqiyatli ishlash uchun zarur bo'lgan kasbiy muhim fazilatlarning rivojlanish 
darajasini tahlil qilish.
Ko'plab 
kasb 
vakillari 
tabiat 
bilan 
hamkorlikda 
ishlaydi.
Bularga o'simliklar va o'simliklarni etishtirish, hayvonlar va chorva mollari, o'rmon 
xo'jaligi, inson tanasi, hujayra, mikroorganizmlar va atrof-muhit bilan bog'liq 
kasblar kiradi. 
Dars mashg'ulotlarida amalga oshiriladigan ishlarga batafsilroq to'xtalib 
o’tamiz. Shunday qilib, o'rta maktabning umumiy biologiya kursida kasbga 
yo'naltirish imkoniyatlarini tahlil qilishimiz natijasida ushbu fanning juda katta 
kasbiy imkoniyatlarga ega ekanligini ko'rsatdi. Ya. A.Klimovning tasnifiga ko'ra 
"odam-tabiat" turiga bog'liq bo'lgan 60 dan ortiq kasb va mutaxassislikni o'z ichiga 

---

103 
oladi. Klimov, tibbiy kasblardan tashqari (aralash tip: "odam-tabiat", "odam-
odam"), ularni shartli ravishda 4 segmentga bo'lish mumkinligini ta’kidlaydi:

sitologik segment (biokimyogar, biofizik, gistolog, tsitolog, fiziolog, 
biomexanik va boshqalar),

genetik segment (biotexnolog, embriolog, selektsioner, gen muhandisi, 
genetika, bioetika, gerontolog, mikrobiolog va boshqalar),


evolyutsion segment (paleontolog, arxeolog, antropolog, zoolog, botanist, 
sistemist, virusolog, algolog, mikolog, entomolog, ixtiyolog, gidrobiolog va 
boshqalar),


ekologik segment (radiobiolog, ekolog, etolog, fitotsenolog, zootsenolog, 
agronom va boshqalar)
. 
Ushbu kasblar haqida kasbiy ma'lumotlar umumiy biologiya kursining 
bo'limlariga kiritilgan. Shunday qilib, “Hujayra biologik tizim sifatida” bo'limida 
sitologning kasbiy faoliyatining ma'nosi, “Organizm biologik tizim sifatida” 
bo'limida - embriolog, gistolog, biokimyogar, biofizik faoliyatining ma'nosi va 
“Irsiyat va o'zgaruvchanlik - organizmning xususiyatlari” bo'limida genetic, 
bioetikning inson haqidagi fan sohasida axloqiy qarorlarni qabul qilish faoliyati 
haqida ma’lumot beradi. 11-sinf biologiya kursida: “Turlarning evolyutsiyasi”, 
“Erda hayotning paydo bo'lishi va evolyutsiyasi”, “Insonning xo’jalik faoliyati” 
mavzularini o'rganishda –paleontolog, sistematik, evolyutsionist, medic-ekolog, 
selektsioner, injener-genetik kasbiy faoliyati mohiyatini o’rganishga e'tibor 
qaratiladi. 
Umumiy o’rta ta’lim m
aktablari darsdan tashqari mashg’ulotlarda 
o'quvchilarni kasbiy yo'naltirish ta'lim dasturi mazmunini amalga oshirish natijasida 
(universal va maxsus) kompetensiyalarni egallashni ta’minlasa; o’quvchilarga 
individual ta'lim dasturlarini loyihalashni o'rganish va kelgusi kasb-hunar ta'limi 
dasturini hamda uni amalga oshirish uchun bilim olishni tanlashga imkon beradigan: 
kommunikativ kompetentsiyaga; o'zini o'zi munosib baholash qobiliyati; o'z 
muvaffaqiyatlari va kamchiliklarini kuzatib borish, shaxsiy ta'lim dasturlarini tuzish 
va unda belgilangan vazifalarga muvofiq ularni bartaraf etish; ochiq axborot 
resurslaridan (shu jumladan Internetda) ma'lumotlarni tanlash va tahlil qilish va h.k. 
oqali erishiladi. O’quvchilarni darsdan tashqari mashg’ulotlarda kasbiy yo'naltirish 
ishlari ilmiy va ijtimoiy loyihalar, tajribalar, amaliyot (ishlab chiqarish va ijtimoiy), 
ekskursiyalar, to'garaklar, klublardagi mashg'ulotlar va boshqalar orqali amalga 
oshirilishi mumkin. 
Maktabda o'quvchilarning kasbiy rivojlanishini yanada samarali boshqarishni 
amalga oshirish maqasadida kasbiy yo'naltirish ishlarini ikki bosqichga ajratish 
kerak: 
I bosqich (5-7-sinflar) o'quvchilarning kasb tanlash va jamiyatda o’z o'rnini 
topish bilan bog'liq qiziqishlari, qobiliyatlari, ijtimoiy qadriyatlari asosida 
shakllantirishga yordam beradi. Shu bilan birga, kelajakdagi kasbiy faoliyat ushbu 
bosqichda ma'lum bir hayot tarzini yaratish, o'z imkoniyatini ro'yobga chiqarish 
yo’li sifatida xizmat qiladi. 

---

104 
II bosqich (8-9-sinflar) kasbiy ko’nikmala haqidagi tasavvurlarni 
shakllantirish, kasbiy o'sish va ishlab chiqarish istiqbollari, kasb tanlash qoidalari, 
o’z shaxsiy imkoniyatlarini tanlangan kasb talablariga muvofiq munosib baholay 
olish haqidagi g'oyalarni shakllantirishga yordam beradi. Kasb tanlashda asosiy 
e’tibor maslahat ko’magiga qaratiladi, zahiradagi variantni egallashning harakatlar 
strategiyasi aniqlanadi. 
Kasbga yo'naltirish foliati yordamida (rolli, didaktik o'yinlar, suhbatlar, 
tanlovlar, ijtimoiy foydali mehnat, ishlab chiqarish korxonalariga ekskursiyalar, 
oilaviy bayramlar va boshqalar), kasblar dunyosi haqidagi tasavvurlarini 
kengaytiriladi, mehnatga vijdonli munosabatda bo’lish, uning inson hayotidagi va 
jamiyatdagi rolini tushunish, kasb tanlashga, kelajakdagi kasbiga qiziqishni 
rivojlantiradi. 
Shunday qilib, o’quvchilarni kasbiy yo'naltirish dasturining mazmunli qismini 
loyihalash - bu, fanlarning o’ziga xos mazmuni nuqtai nazaridan asosiy o'quv 
dasturining mohiyatini, shuningdek, kurslarni tanlashda mazmunan o’ziga xosligi, 
o'quv-tadqiqotchilik va loyihalash ishlarini hisobga olgan holda universal o’quv 
faoliyatini (UO’F) va AKT kompetentsiyalarini shakllantirish natijalariga bog’liq 
pedagoglar jamoasi metodik ishlarining jamoaviy ijodiy natijasi hisoblanadi.