Toshkent davlat pedagogika universiteti tabiiy fanlar fakulteti

Foydalanilgan adabiyotlar 
1.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoevning Oliy majlisga 
murojatnomasi 25.01.2020. 
2.
G.A. Shaxmurova, I.T.Azimov, U.E.Raxmatov. Biologiyadan masala va 
mashqlar yechish. (Odam va uning salomatligi) uslubiy qo‘llanma. Toshkent. 
2017 yil. 
XORIJIY DAVLATLARDA TALABALAR ILMIY TADQIQOT 
FAOLIYATINI TASHKIL ETISH
Atakulova M. (NavDPI)
Ta’lim-tarbiya tizimini isloh qilish, ilmiy kadrlar tayyorlashni zamon talablari 
darajasiga ko‘tarish, kreativ fikrli, iqtidorli yoshlarni ilmiy tadqiqot faoliyatiga jalb 
etish oliyb ta’lim tizimi oldida turgan dolzarb vazifalardan hisoblanadi. Quyida bu 
borada xorijiy davlatlar tajribasi bilan tanishib chiqamiz. 
AQSh oliy ta'lim tizimi kollej yoki universitetda 2-4 yillik tahsil asosida 
amalga oshiriladi. Birinchi bosqich - kollejda o'qitish asosan umumiy 
tayyorgarlikdan iborat bo’lib, ilmiy-tadqiqot ishlari, odatda, alohida faoliyat shakli 
sifatida ajralib turmaydi. Shu bilan birga, dastlabki bosqichda ITF (ilmiy tadqiqot 
faoliyati) ni amalga oshirish uchun zarur bo'lgan mustaqil ish ko'nikmalarini 
shakllantirishga alohida e'tibor qaratiadi. O'qitishning ikkinchi bosqichida - 
universitetda - ITF talabalari tomonidan amalga oshirilishi o'quv jarayonining 
majburiy qismidir. Ushbu bosqichda talabalarga tadqiqot, tahlil, sintez usullari 
o'rgatiladi. O'qitish asosan individual rejalarga muvofiq olib boriladi. Ikkita aniq 
yo'nalish: ishlab chiqarish faoliyati va ilmiy-tadqiqot ishlari mavjud. Ikkinchi holda, 
keng nazariy tayyorgarlik amaliy sohalar va ishlab chiqarish amaliyotisiz olib 
boriladi, ma'ruzalar faqat fundamental sohalar bo’yicha o’qiladi. Qolgan vaqt 
talabalar ilmiy-tadqiqotchilik guruhlarida o’quv ishlari bilan shug'ullanadi. Ikkinchi 
bosqich kichik ilmiy tadqiqot natijasi bo'yicha dissertatsiyayozish bilan 
yakunlanadi. 
AQShda talabalarni ITFga jalb qilishning o'ziga xos maxsus shakli sifatida - 
Milliy ilmiy jamiyat dasturlari bo'yicha loyihalarni amalga oshirish ishtirok etish 
keng tarqalgan. Bir guruh talabalar tomonidan taqdim etilgan loyiha 
ma'qullanganda, ular zarur jihozlar bilan ta'minlanadi, loyiha ustida ishlash uchun 
sharoit yaratiladi va uning a'zolariga stipendiya tayinlanadi. Amaliyot shuni 
ko'rsatadiki, bunday guruhlar berilgan vazifalarni muvaffaqiyatli hal qiladi va ba'zan 
juda original echimlarni topadi. 
AQShda talabalar ITF tashkil etishning ikkinchi o'ziga xos xususiyati ilmiy 
tadqiqotlarni moliyalashtirishda xususiy firmalarning faol ishtiroki, OTMlarning 
ishlab chiqarish korxonalari bilan hamkorligi, o'qituvchilar, talabalar va aspirantlar 

---

60 
ishlaydigan ilmiy-tadqiqot tashkilotlari, universitet ma'muriyatiga qaram bo'lmagan 
loyihalashtirish institutlari sonining ko'pligi hisoblanadi. 
Frantsiya, shuningdek, fundamental va amaliy tadqiqotlarda universitetlarning 
ustuvor ahamiyatini tan oladi. Uch bosqichli "litsenziya - magistratura - 
doktorantura" tuzilmasini yaratgan Frantsiya universitetlari talabalarning ilmiy-
tadqiqot faoliyatiga amaliy tayyorgarligini rivojlantirishga alohida e’tibor qaratadi. 
2002 yildan boshlab Frantsiyada oliy ta'lim ikki teng yo'nalishda: tadqiqot va 
kasbiy amalga oshirilmoqda. 
Oliy ta'limning birinchi bosqichida olib borilgan tadqiqotchilik foaliyati asosan
o’quv, ammo ikkinchi o'quv yiliga o'tish uchun tayanch hisoblanadi. Ikkinchi 
kursdan boshlab magistraturaning tadqiqot yo'nalishi bo'yicha frantsuz 
magistrantlari ma'lum bir doktorlik maktabiga qo'shilishadi. Ularning vazifalariga 
fanlararo seminarlarda qatnashish va doktoranturaning barcha o'quv tadbirlarida 
ishtirok etish kiradi. Tadqiqotchilik maktablarining quyidagi ish shakllari ajratib 
ko'rsatiladi: A) boshqa universitetlarning magistrantlari bilan birgalikda 
o'tkaziladigan seminarlar; B) rahbarlar bilan seminarlar; C) magistr- tadqiqotchilar 
kunlari; D) aralash guruhlarda ilmiy rahbarlar va doktorantlar bilan ishlash. 
Ayrim o'quv tadqiqotlarini amalga oshirish uchun, ilmiy tadqiqotning barcha 
standartlariga muvofiq (bir necha kishilardan iborat guruh tomonidan amalga 
oshirilganda) talabalarning ishini maxsus (jamoaviy) tashkil etish xarakterlidir 
(dolzarblik, mavzu, faraz, tadqiqot maqsadi va boshqalar). Bunday holda, o'rganish 
natijalari maqolada, ba'zi hollarda – hammualiflikdagi o'quv monografiyasida ushbu 
turdagi asarlarni loyihalash uchun barcha talablarga muvofiq tuziladi [1]. 
E.I. Brajnik va L.I. Lebedev o'z maqolalarida ta'kidlaganidek, Amiens, Nantes, 
Kann va Parijdagi universitetlarda magistrantlarni tayyorlashning ushbu amaliyoti 
mavjud. Magistratura tashkil etish tarkibiga to'rt modul kiradi: A) tadqiqot 
metodologiyasida nazariy bilimlar moduli; B) maxsus fanlar moduli; C) talabalarni 
tanlash uchun kurslar moduli; D) magistrlik dissertatsiyasini tayyorlash uchun 
modul [1]. 
Buyuk Britaniya OTMlarida talabalarni ilmiy ishlarga jalb qilish birinchi yilda 
boshlanadi, ammo asosiy ITF universitetning ikkinchi bosqichida talabalar tadqiqot 
guruhlarida amalga oshiriladi. Masalan, Manchester Universitetida uning odatiy 
tarkibi 8 - 10 talaba, 3 - 4 aspirant va rahbar universitet o'qituvchisidir. Har bir 
kafedra tadqiqotchilarning qiziqishlari va mavjud jihozlarning imkoniyatlariga mos 
keladigan ilmiy mavzular ro'yxatini e'lon qiladi. Kembrij universitetida talabalar 
barcha tadqiqot va tajriba ishlarining 30-70 foizini bajaradilar [2, 35]. 
Germaniya OTMlarining ilmiy-tadqiqot faoliyati V. Gumbol’dtning oliy ta'lim 
kontseptsiyasiga asoslangan bo'lib, u o'quv jarayonida o’quv va ilmiy ishlarning 
uyg'unligini ta'kidlaydi. Bunday universitetda o'qitishning asosiy g'oyalaridan biri 
talabalarni fikrlashga o'rgatish va ularni ilmiy tadqiqotning asosiy printsiplari bilan 
tanishtirishdir. Universitet kursi ikki bosqichga bo'lingan: tayanch (3-4 semestr), 
natijalariga ko'ra litsenziya darajasi beriladi va asosiy (asosiy) diplom, akademik 
bakalavr darajasi, magistratura yoki davlat imtihonini topshirish bilan tugaydigan 4-
6 semestr. Talabaning asosiy ilmiy-tadqiqot ishlari magistraturada o'qish doirasida 

---

61 
olib boriladi. Magistrantlar uchun ITFni tashkil etishning quyidagi shakllari 
keltirilgan: A) fanlararo nazariy seminarlar; B) doktorlik kollokviumlarida 
qatnashish; C) amaliy seminarlar. Sanab o'tilgan ilmiy tadbirlarda ishtirok etish 
talaba uchun majburiydir va Evropa Kreditlarni O'tkazish Tizimi (ECTS-
European 
Credits Transfer System
) bo'yicha kreditlar bilan rag'batlantiriladi. 
Shuni ta'kidlash kerakki, nemis ilmiy tashkilotlari yaqindan ishlaydi, 
universitet va nooziq-sanoat, shu jumladan sanoat, fan o'rtasida tafovut yo'q. 
Talabalar, o'qituvchilar va yosh olimlar korxonalarda doimiy ravishda ilmiy-
tadqiqot amaliyotlarini o'taydilar, universitetlarda maslahat va muvofiqlashtirish 
markazlari tashkil etilmoqda. 
Germaniyadagi ilmiy tadbirlar tizimining o'ziga xos xususiyati ilmiy-tadqiqot 
ishlarini qo'llab-quvvatlaydigan turli xil jamoat va xususiy jamg'armalar, masalan, 
Aleksandr von Xumboldt jamg'armasi, Volkswagen fondi, Maks Plank jamg'armasi 
va Germaniya tadqiqot jamiyati. 
Shunday qilib, xorijiy universitetlardagi talabalarning ilmiy-tadqiqot faoliyati 
o'quv jarayoniga qo'shilib, fanlararo xususiyatga ega, yuqori darajadagi ilmiy 
tadqiqotlar ulushi ortadi; Shu bilan birga, xorijiy universitetlarda ilmiy ishlar 
muayyan tashkilotlarning buyurtmasi bo'yicha bajariladigan amaliyot ehtiyojlariga 
ko'proq e'tibor qaratiladi. Hozirgi vaqtda xorijiy maktab amaliyotida talabalarning 
ilmiy faoliyatini tashkil etishning o'zgaruvchan, o'zgaruvchan shakllaridan 
foydalanish tendentsiyasi rivojlandi va o'zini namoyon qilmoqda: 

kirish-propedevtik kurslar va pro-seminarlar (Germaniya); 

Ilmiy loyihalar ustida ishlash (AQSh, Germaniya); 

Muammolarga yo'naltirilgan kurslarda o'qish (Germaniya, Frantsiya, 
Angliya); 
• Loyihaviy trening doirasida kichik ilmiy guruhlarda ishlash (AQSh). 
Ilmiy tadqiqot yangi ilmiy bilimlarni egallash jarayoni, bilish faoliyatining 
turlaridan biri hisoblanadi va har bir mamlakatda talabalarni tadqiqotchilik 
faoliyatini rivojlantirishga xizmat qiladi.