Toshkent davlat pedagogika universiteti tabiiy fanlar fakulteti

ЎЗБЕКИСТОННИНГ ШИМОЛИЙ-ҒАРБИЙ ҚИСМИДАГИ 
МОЛЮСКАЛАРНИНГ ФАУНАСИ 
Исмаилова И. (УрДУ), Авазметова И.Р. (Хоразм Маъмун академияси) 
 
Ўзбекистон Республикасининг 2016 йил 19 сентябрдаги “Ҳайвонот 
дунёсини муҳофаза қилиш ва ундан фойдаланиш тўғрисида” 408-сонли 
Қонунининг 1-моддасида қуруқликда, сувда, атмосферада ва тупроқда табиий 
эркинлик ҳолатида яшайдиган, Ўзбекистон Республикаси ҳудудида доимий ёки 
вақтинча турадиган ёввойи ҳайвонларни, шунингдек илмий ёки табиатни 
муҳофаза қилиш мақсадларида ярим эркин шароитда ёки табиатни муҳофаза 
қилиш мақсадларида ярим эркин шароитда ёки сунъий яратилган яшаш муҳитида 
боқилаётган ҳайвонот дунёсини муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланиш 
соҳасидаги муносабатларни тартибга солиб туриш ҳақида баён қилинган. 
Ўзбекистон Республикаси Президентининг 2017 йил 7 февралдаги ПФ-4947-
сонли «Ўзбекистон Республикасини янада ривожлантириш бўйича Харакатлар 
стратегияси тўғрисидаги Фармонида қуруқлик моллюскаларининг биологик 
хилма-хиллигини аниқлаш, камёб турларини муҳофаза қилиш усулларини 
такомиллаштириш ва зарарли турларига қарши курашиш усулларини ишлаб 
чиқиш муҳим илмий-амалий ахамият касб этади. Ўзбекистон рельефининг 
мураккаб тузилиши, табиатининг биологик ва ландшафтларнинг хилма-хиллиги, 
мавжуд ҳайвон турларининг тарқалишига ўз таъсирини ўтказиб, бир турнинг 
турли хил популяциялари экологиясидаги кескин фарқлар намаён бўлишига олиб 
келган. Ўзбекистоннинг шимолий-ғарбий қисми малакофаунасини ўрганиш
бўйича бир қатор мавжуд айрим турларнинг тарқалиши ва қуруқлик 
молюскаларининг авлодлари бўйича маълумотлар етарлича мавжуд эмас. Шунга 
кўра, бу ҳудуд малокафаунасини комплекс ўрганиш долзарб ва илмий-амалий 
аҳамиятга эгадир. Шуни инобатга олган ҳолда қуруқлик молюскалари фаунасини 
ўрганишни ўз олдимизга мақсад қилиб қўйдик. Ўзбекистон малакофаунаси ХХ
асрнинг 90-йилларидан бошлаб нафақат фаунистик, балки экологик жихатдан, 
ўзбекистонлик олимлар: А.Пазилов, Б.Давронов, Д.Даминова, Х.Боймуродовлар 
томонидан тадқиқ қилина бошланган. А.Пазилов 1988 йилдан бошлаб,
Ўзбекистон ва унга туташ ҳудудлардаги қуруқлик моллюскалари юзасидан
таксономик, экологик, географик, зоогеографик аспектларда илмий тадқиқотлар
олиб борган. Ушбу ҳудудда тарқалган турлар таркибининг тўлиқ манзараси 
тақдим этилиб, 11 тур 2 та уруғ фанда янгилик сифатида, моллюскаларнинг 22
тури эса Ўзбекистон ҳудудида илк бор қайд қилинган. Бугунги кунда 
Ўзбекистон ҳудудида қуруқлик моллюскаларининг 130дан ортиқ турлари 
тарқалган. Ўзбекистоннинг жанубий ғарбий ҳудудларида тарқалган 
молюскаларнинг морфологияси, экологияси бўйича бир қанча олимлар илмий 
изланишлар олиб боришган. А.Пазилов (1992-2005йй) Сурдарё вилоятида, 
Д.Даминова 
(2002й) 
Тошкент, 
А.Каримкулов 
(2012-2016йй) 
Жиззах, 
Ф.Гаибназарова (2017й) Сирдарё, Ш.Абдулазизова (2019й) Андижон 
вилоятларида қуруқлик моллюскаларнинг таксономияси, эволюцияси, хўжалик 

---

240 
аҳамияти ва уларда борадиган ўзгарувчанлик жараёнларига оид илмий 
изланишларни олиб боришганлар. 
Қуруқлик моллюскаларининг ўзига хос хусусиятларидан бири уларнинг 
ниҳоятда кам ҳаракатчанлигидир. Қуруқлик моллюскаларининг ўзига хос 
хусусиятларидан яна бири бирор бир биотопга кескин боғлиқлиги ва географик 
тўсиқлардан ниҳоятда секин ўта олишидир. Қуруқлик моллюскалари фаунистик 
тадқиқотлар олиб бориш учун энг қулай объектлардан бири ҳисобланади. Улардан 
Ўзбекистоннинг жанубий ғарбий ҳудудларидаги фаунанинг тарихий 
шаклланишини ўрганишда, зоогеографик ва экологик аспектларда, ҳамда
биоиндикатор сифатида фойдаланиш мумкин. Қуруқлик моллюскалари ўзига хос 
хўжалик аҳамиятига эга бўлиб, уларнинг асосий қисми ўсимликхўр полифаг 
ҳайвонлар ҳисобланади. Ўзбекистоннинг шимолий ғарбий ҳудудининг биологик 
хилма-хиллигини сақлашда ўсимликлар оламини ўрни беқиёс каттадир. 
Қолаверса, жамият равнақи учун флорани муҳофаза қилиш катта ҳаётий ва 
иқтисодий аҳамиятга эга ҳисобланади. Мутахассисларнинг таъкидлашича, ер 
юзида инсоннинг табиатга нотўғри муносабати оқибатида ўсимликларнинг минг 
йиллар давомида ташкил топган табиий манзараси ўзгариб қашшоқлашиб, яшил 
олам ўзининг кўркини йўқотмоқда, табиатнинг экологик мувозанати бузилишига 
сабаб бўлмоқда. Яна табиий майдонлар ўзлаштирилмоқда. Натижада 
ўсимликларнинг ноёб, эндемик турлари табиатдан йўқолиб кетиш хавфи остида 
турибди. Бу эса нафақат ўсимликлар генофондининг камайиши балки 
малакофаунанинг ҳам камайиб кетишига сабаб бўлмоқда. Булардан ташқари 
қуруқлик моллюскалари инсон ҳаёти учун муҳим бўлган турли хил ғалла 
экинлари, сабзавот ва полиз экинлари билан озиқланиб катта иқтисодий зарар 
етказади.
Юқорида келтирилган маълумотлардан келиб чиқиб, шуни қайд қилиш 
мумкинки, Ўзбекистоннинг шимолий-ғарбий қисми малакофаунасини ўрганиш 
алоҳида аҳамият касб этиб, биринчидан, бу ҳудуднинг рельефи, тузилиши ўзига 
хос яъни унча баланд бўлмаган қолдиқ тоғларнинг мавжудлиги ва уларнинг қумли 
чўллар 
билан 
ўралганлигидир. 
Иккинчидан 
катта 
майдонларда 
агроландшафтларнинг барпо этилиши ва йирик шаҳарларни қад кўтариши, 
фаунистик комплекслар ва алоҳида турларнинг тарқалишига ўз таъсирини 
кўрсатган.