26
TDPU ILMIY AXBOROTLARI PEDAGOGIKA 2019/3(20)
ko‘pchiligida o‘quvchilar passiv tomoshabin vazifasini bajardi. Keltirilgan dars parchasi o‘quvchilar matnda
yo‘nalganlik olishi, biroq o‘z fikrlarini qisqa shaklda ifodalashi, qahramonning tavsifi formal va dalillarsiz
ekanini ko‘rsatib turibdi. Ta’kidlash muhimki, suhbatda hamma vaqt ham kengaytirilgan
javoblar kerak
emas. Savolning xarakteri o‘zi javobni belgilaydi. Aniq savollarga javoblar qisqa bo‘lishi mumkin. Biroq
sabab-oqibat, umumlashtirish va baholash xarakteridagi savollar nisbatan to‘liq, kengaytirilgan dalillangan
jumlalarni talab qiladi. Keltirilgan suhbat fragmentida o‘quvchilar faqat lo‘nda, kam asoslangan jumlalar
bilan cheklanib qoldi. Tadqiqot natijalari dalolat beradiki, o‘quvchilarning boshqa asarlar bo‘yicha tuzilgan
qayta hikoyalari (gapirib berishlari) o‘qilayotgan asarning qayta yaratish bo‘lib, ularda ijod elementlari
kuzatilmadi. O‘qituvchilar bilan suhbatlardan aniqlandiki, adabiy-ijodiy faoliyatni tashkil qilish bo‘yicha
metodik tavsiyalarning yo‘qligi sababli pedagoglar eshitishida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarni o‘qish
darslarida ijodiy fikrlarga o‘rgatishda qiynaladi. Ayni vaqtda pedagogik amaliyot tahlili ko‘rsatadiki, nutq
o‘stirish darslarida o‘qituvchilar so‘zlar o‘rtasida aloqadorlik (bog‘liqlik)ni aniqlashga,
variativ
konstruksiyalarni tanlash va shu kabilarga qaratilgan rang-barang ish turlaridan foydalanadi. Chunonchi,
“Kumush qish” hikoyasi bo‘yicha bayonga tayyorlanib, o‘quvchilar matn tahlilidan keyin quyidagi vazifalarni
bajardi:
– hikoya matniga tayangan holda otlarga mos keladigan sifatlarni tanlash, ularni boshqa so‘zlar bilan
to‘ldirish: “ Qish (qanday?) ..., ... . Kunlar (qanday?) ..., ... . Qor (qanday?) ... .
– matndan olingan gaplarni namuna bo‘yicha qayta tuzish: “Kumush qish kirib keldi. – Qish kunlari
xammayoq oppoq qor bilan qoplandi”.
– so‘zlardagi qo‘shimchalarni yozish va imlosini tushuntirish: “(Qaerda?) dala......(qanday?) ...
maydon... .
– sinf taxtasida yozilgan gaplardagi xatolarni topish: “Dallarda kuzda sepilgan urug‘lar qor tagida
yetilib, muzlamasdan turadi. Qor qancha ko‘p yog‘sa, yer shuncha yaxshi dam oladi, hosil mo‘l bo‘ladi”.
Ta’kidlash kerakki, nutq o‘stirish darslarida bu kabi topshiriqlarni bajarish o‘quvchilar uchun
qiyinchilik tug‘dirmadi. Bu o‘qituvchilarning nutq o‘stirish darslarini fikrlarni
yaratish va nutqiy
rasmiylashtirish uchun bazaviy asos deb bilishi bilan izohlash mumkin. Biroq eshitishida nuqsoni bo‘lgan
o‘quvchilar so‘z va birikmalarni xatosiz qo‘llashi uchun birgina nutqiy va grammatik mashqlarning o‘zi
yetarli emas. Nutqiy muloqot amaliyoti zarur, buni esa asar tahlili, o‘quvchilarning adabiy-ijodiy faoliyati
jarayonida yaratish mumkin
1
. Fikrimizcha, o‘qish va nutq o‘stirish darslarida nutqiy faoliyatga o‘rgatishning
asosiy yo‘nalishlari nutqiy namunalarni idrok qilish, tushunish va qayta yaratish, nutqiy jumlalarni analogiya
bo‘yicha qurish, tanish materialni yangi vaziyatlarga ko‘chirish, fikrlarning variativligi bo‘lishi lozim. Shunday
qilib, o‘quvchilarning o‘zlari o‘qigan asarlar haqida fikrlarining og‘zaki bayon etishi tahlili ularni mazkur
malakasining darajasi past ekanini ko‘rsatdi, buni esa nafaqat eshitishida nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarning
badiiy asarni idrok qilish xususiyatlari va yetarlicha nutqiy rivojlanmaganligi, balki pedagogik amaliyot tahlili
jarayonida aniqlangan badiiy asar va o‘quvchilar nutqi ustida ishlarni tashkil qilishdagi kamchiliklar bilan
ham izohlash kerak bo‘ladi.
Ishlab chiqilgan adabiy ta’lim jarayonida eshitishda nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilarni
nutqini
rivojlantirish pedagogik tizimi korreksion ta’limning rivojlantiruvchi va tarbiyalovchi xarakterini aks
ettiradigan va boshlang‘ich sanaladigan eng muhim umumdidaktik qonuniyatlarni tushunish asosiga
qurilgan. Korreksion rivojlantiruvchi ta’sir korreksion o‘qitishning kompleks va shaxsga yo‘naltirilgan
xarakteriga asoslangan. Bu jarayonda bolaning korreksion o‘qitish va uning shaxsi shakllanishi, o‘rab turgan
muhitning ta’siri, psixik-jismoniy tayyorgarligiga katta e’tibor qaratiladi. Mazkur eshitishda nuqsoni bo‘lgan
o‘quvchilarni nutqini rivojlantirish pedagogik tizimida eng muhimi korreksion o‘qitish jarayonida tushunarli
nutq, kommunikativ malakalarni rivojlantirish, bilish faolligi, mutolaa va adabiy ijodiga qiziqishni
faollashtirish zaruratini aks ettiradigan tabiatga muvofiqlik haqidagi qoida sanaladi. Adabiy ta’lim jarayonida
eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar nutqini rivojlantirish pedagogik tizimining samaradorligi o‘qituvchi
bilan o‘quvchilar, o‘quvchilarning
bir-biri bilan, ota-onalar bilan bolalarning shaxslararo o‘zaro ta’siri
(hamkorligi)ga bog‘liq
2
. Shu sababli uni amalga oshirishda bir necha shartni ajratib ko‘rsatmoqchimiz:
1
Marasulova U.N. Umumta’lim maktablari o‘quvchilarida adabiy nazariy tushunchalarni shakllantirish va takomillashtirish usullari: Fil. fan. kand.
...diss. – T., 2007. – 126 b.
2
Комаров К. В. Методика обучения русскому языку в школе для слабослышащих детей. — М., 1988. — 223 с
27
TDPU ILMIY AXBOROTLARI PEDAGOGIKA 2019/3(20)
birinchidan, ota-onalar bilan maxsus (korreksion) ta’lim muassasalari pedagoglarining eshitishida nuqsoni
bo‘lgan bolalarning nutqini rivojlantirish masalalaridagi hamkorligi; ikkinchidan, surdopedagogning
pedagogik kompetentligini rivojlantirish;
uchinchidan, defektolog-talabalarning kasbiy tayyorgarligini
oshirish.
Shunday qilib, adabiy ta’lim jarayonida eshitishda nuqsoni bo‘lgan bolalar nutqini rivojlantirish
Do'stlaringiz bilan baham: