TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA
UNIVERSITETI
ILMIY AXBOROTLARI 2020/6
kabi maqollar keltirilgan bo‘lib bu maqollar oʻquvchini erkin fikrlashga oʻrgatgan holda
maʼnaviy-axloqiy sifatlarini boyitishga va biror bir masala muhokamasini qisqacha xulosalashga
yordam beradi. Masalan: ushbu darslikdagi
Quvnoq o‘g‘il qizlarmiz,
Yerdagi yulduzlarmiz,
Kelajakni ko‘zlarmiz
Biz
–
Vatanning ertasi.
deb boshlanuvchi Muqim Qodirning “Biz-Vatanning ertasi” she’ridan so‘ng,
O‘zga yurtda shoh bo‘lguncha,
O‘z yurtingda gado bo‘l.
maqoli berilgan. Bu maqolning ushbu she’rdan keyin berilishidan maqsad 1-sinfda
o‘tilganlarni davom ettirgan holda bolalarda vatanga bo‘lgan sadoqat, mehr, iftixor tuyg‘ularini
shakllantirish, uning ertasi uchun o‘quvchida mas’uliyat hissini uyg‘otish hisoblanadi.
Ushbu darslikdan o‘rin olgan Abdulla Avloniyning “Ilm” nomli matni.
Ilm deb o‘qimoq, yozmoqni yaxshi bilmoq, har bir kerakli narsalarni o‘rganmoqqa aytilur.
Ilm-dunyoning izzati. Ilm inson uchun g‘oyat oliy va muqaddas bir fazilatdir. Zero, ilm bizga o‘z
ahvolimizni, harakatimizni oyna kabi ko‘rsatadi. Zehnimizni, fikrimizni o‘tkir qiladi.
Ilmsiz inson
mevasiz daraxt kabidir. Ilmning foydasi shu qadar ko‘pdirki, ta’rif qilgan bilan ado qilib
bo‘lmaydi. Bizlarni ilm jaholat qorong‘uligidan qutqaradi.
Madaniyat insoniyatni ma’rifat dunyosiga chiqaradi. Yomon fe’llardan, buzuq ishlardan
qaytaradi, yaxshi xulq va odob sohibi qiladi.
Xulosa qilib
aytganda, butun hayotimiz-salomatligimiz,
baxtimiz, g‘ayratimiz ilmga
bog‘liqdir.
1
“Ilm” nomli matnidan keyin berilgan
Ilmli ming yashar, ilmsiz bir yashar.
maqoli o‘quvchilarni ilm olishga da’vat qilgan holda ilmli bo‘lishning afzalliklarini ham
eslatib o‘tadi. Shu o‘rinda o‘quvchilarda inson qanday ming yil yashashi mumkin degan savol
paydo bo‘lishi tabiiy. Bu jarayonda o‘quvchilar ilmli
kishi ming yil yashamasa-da, uning nomi
vafotidan so‘ng asrlar davomida abadiy yashashini anglagan holda buyuk bobokalonlarimiz
Abu Rayhon Beruniy, Abu Ali ibn Sino,
Alisher Navoiy, Zahriddin Muhammad Boburlar
siymolarini ko‘z oldilarida gavdalantira bilmog‘i lozim. O‘qituvchi bu matn bilan ishlayotganda
tarbiyaviy ahamiyatini oshirish maqsadida yuqoridagi maqoldan tashqari ilm haqida boshqa
maqollardan, masalan,
Ilm
–
aql chirog‘i. Bilagi zo‘r birni yiqar, Bilimi zo‘r mingni
kabi bir qancha
maqollardan foydalanishi, qolaversa, Alisher Navoiyning
1.Bilmaganni so‘rab o‘rgangan –
olim,
Orlanib so‘ramagan –
o‘ziga zolim.
2.Oz-
oz o‘rganib dono bo‘lur, Qatra –
qatra yig‘ilib daryo
bo‘lur
kabi hikmatli so‘zlarini namuna sifatida ko‘rsatishi mumkin.
Bundan tashqari boshlang‘ich sinf o‘qish darsliklari mundarijasiga ham alohida e’tibor
qaratadigan bo‘lsak, bu yerda bo‘limlar nomida ham xalq og‘zaki
ijodiga mansub ajoyib
maqollarga duch kelamiz. Bu maqollar orqali o‘quvchilar shu bo‘limda qanday g‘oya ilgari
surilishi, qanday mavzuga oid fikr-mulohazalar yuritilishi haqida bo‘limga kirmasdan oldinroq
tasavvur hosil qilish imkoniga ega bo‘ladilar. Masalan, 1-sinf o‘qish kitobining mundarijasida
quyidagi maqollarning bo‘lim nomi bo‘lib kelganini ko‘rsak,
Ilm
–
aql chirog‘i. Xalq o‘g‘iti –
baxt
kaliti. Mehnatning tagi
–
rohat.
2-sinf o‘qish kitobining mundarijasida
ushbu maqollarga duch
kelamiz.
Ona yurtim
–
oltin beshigim.
1
G‘afforova T., Nurullayeva Sh., Mirzahakimova Z. 2-sinf O’qish kitobi. Toshkent: “Sharq” nashriyot-matbaa aksiyadorlik
kompaniyasi bosh tahririyati, 2016, 174 b.
190
TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
ILMIY AXBOROTLARI 2020/6
Oʻzbek xalq maqollari kichik hajmli bo‘lganligi, qofiyadosh so‘zlar mohirona qo‘llanganligi,
qolaversa, turli mavzularda bo‘lganligi uchun ham ahamiyatli. Ularda o‘xshatish, qiyoslash,
jonlantirish, tazod, ya’ni qarshilantirish kabi bir qancha badiiy tasvir vositalaridan foydalaniladi.
Ulardan aynan tazod usuli xalq maqollarining eng xarakterli badiiy-tasviriy vositasi sanaladi.
So‘zimizning isboti sifatida 2-sinf o‘qish darsligidagi Xudoyberdi To‘xtaboyevning “Ta’zir”
qissasidan berilgan parchadan so‘ng keltirilgan
Yaxshilik nur keltirar,
Yomonlik-zulmat.
maqolini ko‘rsatishimiz mumkin. Maqolda yaxshilik, yomonlik, nur, zulmat kabi zid ma’noli
so‘zlar bir-biriga qarshilantirilishi natijasida o‘quvchiga bo‘lgan ta’sir doirasi kengayadi. Bir so‘z
bilan aytganda, xalq maqollarida badiiy ifoda hamda tasviriy vositalar rang-barang bo‘lib, ular
asar mazmunini reallashtirish, maqolning izchil g‘oyaviy vazifa ado etishiga imkon beradi.
Oʻquvchilarning maqollardan kerakli oʻrinda to‘g‘ri foydalana olishi shu maqolning
oʻquvchi maʼnaviyatiga taʼsir qilganligini hamda uni toʻgʻri tushunib magʻzini chaqa olganidan
dalolat beradi.
Xulosa qiladigan bo‘lsak, yurtboshimiz ta’kidlaganlaridek, “Bir haqiqatni unutmaylik: biz
buyuk tarix, buyuk davlat, buyuk madaniyat yaratgan xalqmiz…”
1
Shunday ekan,
bugungi
kunimizning ertaga tarixga aylanishini his qilgan holda uni avlodlarga namuna bo‘lishi uchun har
bir o‘zbek millati vakili birdek mas’uldir. Yosh avlodni ajdodlarimiz davomchisi sifatida
ulg‘aytirish yo‘lida xalq og‘zaki ijodining ajralmas qismi bo‘lgan maqollar o‘zida vatanga
muhabbat, sadoqatlilik, mehnatsevarlik, mardlik, jasurlik, do‘stga sadoqat, muruvvatpeshalik, va
boshqa qator insoniy fazilatlarni jamlab, kelajagimiz davomchilarini ma’naviy-axloqiy jihatdan
yetuk shaxs sifatida voyaga yetkazishda yetakchi o‘rinlarni egallab qolaveradi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
