Toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

„Avval salom, keyin kalom“, 
„Avval o‘yla, keyin so‘yla“,
 
„Bola aziz, odobi undan aziz“, „Inson odobi bilan, osmon
 
oftobi bilan“, 
„Odob bozorda sotilmas“, „Odobning boshi til“,
 
„Otang bolasi bo‘lma, odam bolasi bo‘l“, „Yaxshi 
xulq 
kishining husni“, „Ustozingga tik qarasang, to‘zasan, hurmat
 qilsang, asta-
sekin o‘zasan“
, 
„To‘g‘ri o‘zar, egri to‘zar“.
 
Bunday iboratomuz maqollar ro‘yxatini yana cho‘zish mumkin. Bola 
to‘g‘riso‘z, odobli, aqlli bo‘lib kamol topmog‘i lozim.
Bu haqida rus yozuvchisi L. N. Tolstoy
“Har bir maqolda men shu maqolni yaratgan xalq 
siymosini ko‘raman”
3
deb yozgan edi. O‘zbek xalqining ham asrlar davomida “yashash darsi”dan 
2
. Karimov I., Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. Toshkent: “Ma’naviyat”, 2009, 11-bet 
3
. Imomov K., SarimsoqovB., va b. O‘zbek xalq og‘zaki poetik ijodi. Toshkent: “O‘qituvchi”, 1990, 304 b. 
188

---

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
 
ILMIY AXBOROTLARI 2020/6 
to‘plagan boy tajribasi ko‘plab maqollarda o‘z aksini topadi. 
“Har gulning o‘z isi bor, har elning 
o‘z tusi bor”
deganlaridek, maqollarimiz xalqimizning turmushi, urf-odatlari, an’analari va eng 
muhimi – o‘zbek bolasining qanday kishi bo‘lishi va qanday kishi bo‘lmasligi kerakligi haqida 
ibrat va o‘rnaklar jamlangan ma’naviy-madaniy merosdir. Maqollarning boshqa xalq ogʻzaki ijodi 
namunalaridan farqi ularda fikr aniq, xulosa tugal, ifoda loʻnda boʻladi va baʼzan to‘g‘ri, baʼzan 
koʻchma maʼnoda ifodalanadi.
Maqollarda xalqning orzu-umidlari, maʼnaviy-axloqiy qarashlari, tarbiyaning barcha 
qirralari aks etadi. Shuning uchun ham maqollar bola tarbiyasiga, xususan, axloq-odobiga ijobiy
ta’sir ko‘rsatadi.
Darsliklarda turli mavzudagi sheʼr, ertak, hikoya rivoyatlardan soʻng berilgan mavzuga mos 
maqollar oʻquvchilarga berilgan mavzuni xulosalashga yaqindan yordam bergan holda, uning asl 
ma’nosini anglashga koʻmaklashadi. Misol uchun 1-sinf o‘quvchilari endigina alifboni tugatib 
o‘qish kitobini qo‘lga olganlarida darslikdagi matnlarni o‘qishga nisbatan qiynalishlari, o‘qiy olsa-
da ma’nosini tushunmasliklari mumkin. Shunday vaziyatlarda matnning tub ma’nosini, unda 
ilgari surilgan asl g‘oyani o‘quvchilarga singdirishda maqol janrining o‘ziga xos o‘rni va ahamiyati 
bor. 1-sinf o‘qish darsligida jami 30ta maqol keltirilgan bo‘lib, ularning 18tasi mavzular davomida 
qolgan 12tasi esa bir butun shaklda berilgan. Ulardan namunalar: 
1. Vatani borning baxti bor. 2. 
Ona yurting - oltin beshiging. 
1
 
Yuqoridagi maqollardan ko‘rinib turibdiki, ular, avvalo, o‘quvchi yoshiga va aqliy 
qobiliyatlariga mos sodda, ravon uslubda, eng asosiysi, qisqa shaklda berilgan bo‘lib, mavzu 
doirasi, asosan, vatan, ilm va ilmli bo‘lishning afzalliklari, aql, sog‘liq, mehnatsevarlik, halollik, 
kamtarinlik, qadr haqida bo‘lib, ular o‘quvchini har tomonlama yetuk va barkamol shaxs sifatida 
tarbiyalashda, ma’naviy va axloqiy olamini kengaytirib borishda dastlabki asos sifatida xizmat 
qiladi.
Fikrimizning davomi sifatida, 2-sinf oʻqish darsligiga eʼtibor qaratadigan boʻlsak, unda 1-
sinfga qaraganda nisbatan ko‘p jami 65ta maqol keltirilgan bo‘lib, maqollarning soni ortishi bilan 
mavzu doirasi ham kengayib boradi.Masalan: 
Vaqt qadri haqida: 
Vaqting ketdi 
–
 baxting ketdi.
O‘zga tilni bilishning afzalliklari haqida:
Tilni bilish 
–
 elni bilish. 
Fasllar haqida: