Toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

Key words:
folklore, morals, ethics, upbringing, proverb, child. 
Vatanimizda milliy madaniyatimizning oʻziga xosligini saqlash, oʻquvchilarni maʼnaviy-
axloqiy jihatdan tarbiyalab kamol toptirish hozirgi kunning dolzarb vazifalaridan biri hisoblanadi. 
Bu haqida Prezidentimiz Shavkat Mirziyoyev shunday deydi: “Eng katta boylik – bu aql-zakovat 
va ilm, eng katta meros - bu tarbiya, eng katta qashshoqlik – bu bilimsizlikdir”
1
haqiqatan ham 
ajdodlardan avlodlarga qoladigan eng katta va o‘lmas boylik bu tarbiyadir. Shunday ekan, 
1
. Mirziyoyev. Sh Oliy Majlisga Murojaatnomasi 2020y. 24-yanvar 
2
O’zbek tilining izohli lug’ati. Toshkent: “O’zbekiston milliy ensiklopediyasi”, 2006, (1-2-3-tomlar). 
187

---

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
 
ILMIY AXBOROTLARI 2020/6 
bugungi kunning oʻquvchisi aqlli, dono, zukko bo‘lishi bilan birga maʼnaviy-axloqiy jihatdan 
tarbiyalangan boʻlishi ham kerak. Oʻz-oʻzidan maʼnaviy-axloqiy tarbiya bilan bog‘liq holda 
maʼnaviyat, axloq, tarbiya nima degan savol paydo boʻladi. Oʻzbek tilining izohli lugʻatida bu 
soʻzlarga quyidagicha taʼrif berilgan.
Maʼnaviyat – moddiy hayot bilan yonma-yon yuradigan, xalq va jamiyat hayotining 
ajralmas qismi bo‘lgan ijtimoiy hodisa.
1
Bu tushunchaga Birinchi Prezidentimiz Islom Karimov 
shunday ta’rif beradi: - “Ma’naviyat – insonni ruhan poklanish, qalban ulg‘ayishga chorlaydigan, 
odamning ichki dunyosi, irodasini baquvvat, iymon-e’tiqodini butun qiladigan, vijdonini 
uyg‘otadigan beqiyos kuch, uning barcha qarashlarining me’zonidir.” Axloq - kishining tabiati, 
muomala xatti-harakat odobi.
2
Tarbiya - rivojlantirish, parvarish qilish, oʻstirish, oʻrgatish, ilm 
berish. Taʼlim, axloq-odob va shu kabilarni oʻrgatib, singdirib insonni voyaga yetkazish.
2 
Bolaning maʼnaviy-axloqiy tarbiyasi qachondan, kimlar tomonidan, nimalar vositasida 
shakllantirib rivojlantiriladi degan savollar bugungi kun kishisi uchun qiziqarli va ahamiyatli 
boʻlgan muammolardan hisoblanadi. Har bir shaxs, avvalo, oilada undan soʻng maktabgacha 
taʼlim muassasasida, keyin maktabda, oliygohda va shu kabi keyingi bosqichlarda maʼnaviy-
axloqiy jihatdan tarbiyalanib boraveradi. Negaki har bir joyning oʻziga xos odob-axloq qoidalari 
bor.
Kichik maktab yoshida oʻquvchilar oldin olgan bilimlarini ilmiy jihatdan asoslab boradi. 
Ayniqsa, bu davrda xalq ogʻzaki ijodi namunalarining keng tarqalgan janrlaridan biri 
maqollarning alohida oʻrni bor. "Maqol" atamasi arabcha - "kavlun" - gapirmoq, aytmoq 
soʻzlaridan olingan boʻlib, aytilib yuriladigan ifoda va iboralarga nisbatan qo‘llaniladi. Maqollar 
o‘z tabiatiga ko‘ra xalqaro janr hisoblanadi. Dunyoda o‘z maqollariga ega bo‘lmagan xalqning o‘zi 
yo‘q. Chunki har bir xalq hayotiy tajribalarini maqollar shaklida avlodlarga qoldiradi. 
Maqollarda hayotning achchiq-chuchugini ta’tib ko‘rgan, turmushdagi hodisalarga aql ko‘zi 
bilan qaraydigan, sof vijdonli, oliyjanob, mehnatkash kishining biror voqea-hodisadan, biror 
kishidan yoki biror ishdan chiqargan xulosasi bayon qilinadi. Bu xulosa biror kishi uchun (ko‘proq 
bolalar uchun) yo‘l ko‘rsatuvchi bo‘lib xizmat qilishi mumkin. Maqollar xalqning aql-
idroki, ijtimoiy-tarixiy tajribasi, kurashi hamda mehnatining badiiy ifodasi sifatida yaratilib 
kelinmoqda. Maqollar chuqur ma’noni ifoda eta bilishi, ixcham, pishiq va puxtaligi bilan xalq 
og‘zaki ijodining boshqa turlaridan farq qiladi. Ularda mehnatkash xalqning orzu-umidlari, 
o‘zaro munosabatlari, vatanparvarlik, insonparvarlik xislatlari, o‘y- fikrlari o‘ziga xos shaklda aks 
etgan bo‘ladi. Shu sababdan ular bolalarni to‘g‘ri, mantiqiy fikrlashga, maqsadni qisqa, ixcham va 
lo‘nda bayon etishga o‘rgatadi, ularning badiiy didini oshiradi, tarixiy hodisalarning mohiyatini 
yaxshiroq, chuqurroq payqab olishga yordam beradi. Bundan tashqari, maqollar ona tilining eng 
nozik badiiy xususiyatlarini bilishga va so‘z boyligini oshirishga ko‘maklashuvchi vosita 
sifatida xizmat qiladi. Kuzatishlarimizdan shunday xulosaga keldikki, deyarli barcha maqollarda, 
birinchi navbatda bola tarbiyasi, odob yotar ekan. E’tibor bering: