Toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

Key words:
special education, training tool, information and communication technologies, 
correction, e-learning resources, principles. 
Respublikamizda jismoniy yoki psixik rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarni o‘qitish 
hamda tarbiyalash davlatimizning taʼlim sohasidagi ustuvor yo‘nalishi sifatida belgilangan. 
161

---

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
 
ILMIY AXBOROTLARI 2020/6 
Jumladan, O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 41-moddasida har kim bilim olish 
huquqiga egaligi qonuniy jihatdan mustahkamlab qo‘yildi. 
O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2011-yil 13-sentabrdagi “Imkoniyatlari 
cheklangan bolalar uchun ixtisoslashtirilgan davlat taʼlim muassasalari to‘g‘risidagi meʼyoriy-
huquqiy hujjatlarni tasdiqlash haqida”gi 256-sonli Qarori asosida tasdiqlangan “Jismoniy yoki 
psixik rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalar uchun ixtisoslashtirilgan davlat taʼlim muassasalari 
(maktablar, maktab-internatlar) to‘g‘risidagi Nizom bilan jismoniy yoki psixik rivojlanishida 
nuqsoni bor bo‘lgan bolalarni o‘qitish tartiblari belgilab berilgan. Mazkur Nizomda jismoniy yoki 
psixik rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarning taʼlim olishida quyidagi tamoyillarga asoslanish 
lozimligi 
belgilab 
berilgan: 
taʼlim-tarbiyaning 
nuqsonlarni 
tuzatish 
(korreksiya)ga 
yo‘naltirilganligi; taʼlim va tarbiya jarayonida tashxisning qo‘yilishiga maxsus yondashuv; o‘quv-
tarbiya jarayonini tashkil etishda tabaqalashtirilgan yondashuvni amalga oshirish. 
O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha Harakatlar strategiyasida 
“...imkoniyati cheklangan shaxslarni davlat tomonidan qo‘llab-quvvatlash, nogiron, aholining 
boshqa ehtiyojmand toifalarining to‘laqonli hayot faoliyatini taʼminlash uchun ularga tibbiy-
ijtimoiy yordam ko‘rsatish tizimini yanada rivojlantirish va takomillashtirish” kabi vazifalar 
belgilangan. 
O‘zbekiston Respublikasida umumiy o‘rta va maktabdan tashqari taʼlimni tizimli isloh 
qilishning ustuvor yo‘nalishlarini belgilash, o‘sib kelayotgan yosh avlodni maʼnaviy-axloqiy va 
intellektual rivojlantirishni sifat jihatidan yangi darajaga ko‘tarish, o‘quv-tarbiya jarayoniga 
taʼlimning innovatsion shakllari va usullarini joriy etish maqsadida, shuningdek, O‘zbekiston 
Respublikasi Prezidentining 2018-yil 5-sentyabrdagi “Xalq taʼlimini boshqarish tizimini 
takomillashtirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PF-5538-son Farmoniga 
muvofiq O‘zbekiston Respublikasi Xalq taʼlimi tizimini 2030-yilgacha rivojlantirish konsepsiyasi 
tasdiqlandi. Konsepsiyada:
– O‘zbekiston Respublikasining 2030-yilga kelib PISA (The Programme for International 
Student Assessment) Xalqaro miqyosda o‘quvchilarni baholash dasturi reytingi bo‘yicha 
jahonning birinchi 30ta ilg‘or mamlakati qatoriga kirishiga erishish; 
– uzluksiz taʼlim tizimi mazmunini sifat jihatidan yangilash, shuningdek, professional 
kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish; 
– o‘qitish metodikasini takomillashtirish, taʼlim-tarbiya jarayoniga individuallashtirish 
tamoyillarini bosqichma-bosqich tatbiq etish; 
– xalq taʼlimi sohasiga zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari va innovatsion 
loyihalarni joriy etish; 
– xalq taʼlimi muassasalarining moddiy-texnika bazasini mustahkamlash va byudjetdan 
mablag‘ bilan taʼminlashning samaradorligini oshirish; 
– yoshlarni tarbiyalash va ularning bandligini taʼminlashda maktabdan tashqari taʼlimning 
zamonaviy usullari va yo‘nalishlarini joriy etish; 
– davlat-xususiy sheriklikni rivojlantirish hisobiga davlat taʼlim tizimida raqobat muhitini 
kengaytirish; 
– yoshlar taʼlim-tarbiyasi uchun qo‘shimcha sharoitlar yaratishga qaratilgan kompleks 
chora-tadbirlarni o‘z ichiga olgan beshta tashabbusni amaliyotga tatbiq etish; 
– xalq taʼlimi tizimida faoliyat ko‘rsatishning jozibadorligini oshirish maqsadida umumiy 
o‘rta taʼlim muassasalari xodimlarining mehnatiga haq to‘lash, moddiy rag‘batlantirish va 
ijtimoiy himoya qilish darajasini bosqichma-bosqich oshirib borish kabi asosiy yo‘nalishlar 
belgilandi.
Umumtaʼlim tizimida iqtisodiyotning innovatsion rivojlanishi, ilg‘or xalqaro tajriba va 
jamiyatning zamonaviy talablariga muvofiq sifatli taʼlim olish imkoniyatlarini yaratish; inson 
162

---

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
 
ILMIY AXBOROTLARI 2020/6 
kapitalini mehnat bozorida va umuman mamlakatda o‘quvchining raqobatbardoshlik darajasini 
belgilovchi asosiy omil sifatida rivojlantirish hisoblangan xalq taʼlimi tizimining strategik 
maqsadlar belgilandi.
O‘qitish usullarini takomillashtirish, taʼlim-tarbiya jarayoniga individuallashtirish 
tamoyillarini bosqichma-bosqich tatbiq etish yo‘nalishida quyidagi bir qancha vazifalar o‘z 
ifodasini topdi: kichik yoshdan o‘quvchilarda o‘qishga sog‘lom, kuchli va taʼsirchan motivatsiyani 
shakllantirish hamda kasb tanlash, kasbiy o‘sishini mustaqil rejalashtirish, zamonaviy kasblarni 
egallash qobiliyatini rivojlantirish; zamonaviy darsliklar, o‘quv-uslubiy qo‘llanmalar uchun 
axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etgan holda multimedia ilovalarini yaratish; 
kasb-hunarga o‘qitishni takomillashtirish va ishlab chiqarishning ko‘plab jarayonlarini 
avtomatlashtirish tendensiyalarining rivojlanayotganligini inobatga olgan holda o‘quv-ishlab 
chiqarish majmualarida foydalaniladigan kasb-hunar taʼlimining o‘quv dasturlarini qayta ko‘rib 
chiqish; davlat taʼlim standartlarida ko‘zda tutilgan kompetensiyalar va o‘quv jarayonini 
interaktiv boshqarish mahorati tamoyillariga asoslangan pedagogik faoliyatni baholash 
mezonlarini ishlab chiqish; umumtaʼlim maktab kutubxonalarini o‘quvchilar mustaqil 
tayyorlanadigan zamonaviy (smart) markazlarga aylantirish maqsadida ularning foydali 
maydonlarini kengaytirish va moddiy-texnik jihozlash, yagona axborot tizimiga birlashtirish, 
shuningdek, O‘zbekiston milliy kutubxonasi elektron resurslariga ulanish orqali ularning rolini 
oshirish; taʼlim muassasalarida o‘quv-tarbiya jarayonini samarali tashkil etish maqsadida yangi, 
shu jumladan, muqobil yondashuvlarni o‘rganishga va ilmiy asoslashga yo‘naltirilgan amaliy 
xarakterdagi ilmiy izlanishlarni rivojlantirish; o‘quv muddatlarini o‘zgartirmagan holda 
o‘quvchilar tomonidan o‘zlashtirish kompetentligini kengaytirishni taʼminlovchi zamonaviy taʼlim 
texnologiyalaridan foydalanishni kengaytirish; zamonaviy innovatsion iqtisodiyot talablariga 
muvofiqlikni taʼminlash maqsadida umumtaʼlim davlat taʼlim standartlari tizimini muntazam 
takomillashtirib borish; bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lmagan fanlar asosida tuzilgan o‘quv 
dasturidan bosqichma-bosqich voz kechish va o‘quv fanlari sonini optimallashtirish. 
So‘nggi yillarda axborot texnologiyalari va telekommunikatsiya vositalaridan maxsus 
taʼlimda jadal foydalanilayotgani bilan bog‘liq holda “axborot-kommunikatsiya texnologiyalari” 
(АKT) kabi kompleks so‘z birikmasi keng qo‘llanmoqda. 
Аxborot-kommunikatsiya texnologiyalari izohli lug‘atida axborot, kommunikatsiya va 
texnologiya tushunchalariga quyidagicha izoh berilgan: axborot - taqdim etilish shaklidan qatʼiy 
nazar shaxs, predmet, dalil, voqea, hodisa va jarayonlar haqidagi maʼlumotlar. Dalil, voqea, 
hodisa, predmet, jarayon kabi obyektlar haqidagi bilim (maʼlumotlar) hamda tushunchalar yoki 
buyruqlar. Maʼlum xos matnda aniq maʼnoga ega bo‘lgan tushunchalarni ichiga oluvchi dalil, 
voqea, hodisa, predmet, jarayon, taqdimot kabi obyektlar haqidagi bilim (maʼlumotlar). Qiziqish 
uyg‘otishi mumkin bo‘lgan va saqlanishi va qayta ishlanishi lozim bo‘lgan jami dalil va 
maʼlumotlar. Kitob matni, ilmiy formulalar, bank hisob raqamidan foydalanish va to‘lovlar, dars 
jadvali, o‘lchash majmualarining yer va fazo stansiyasi o‘rtasidagi masofa to‘g‘risidagi xabarlar va 
h.k. axborot bo‘lishi mumkin. Hisoblash mashinasi ishi uchun zarur bo‘lgan axborot qayta 
ishlanishi lozim bo‘lgan maʼlumot va dasturdan iborat bo‘lib, dastur ushbu maʼlumotlar bilan 
nima va qaysi tartibda bajarilishi lozimligini belgilaydi (yoki foydalanuvchiga belgilash imkonini 
beradi). Аxborot nur, tovush va radio to‘lqinlari, elektr toki yoki kuchlanishi, magnit maydoni, 
qog‘ozdagi belgilar shaklida yaratilishi va tashilishi mumkin. Umuman olganda, xohlagan moddiy 
tuzilma yoki energiya oqimi axborotni tashishi mumkin. Аxborotdan foydalanish ko‘lamlari 
jamiyat rivojlanishi darajasini belgilaydi. Turli obyektlarning o‘zaro ishlashida ro‘y beruvchi aks 
etish jarayonining aktiv harakatlarni taʼminlash uchun yaroqli natijalari. Shuningdek, birov, biror 
narsa to‘g‘risidagi maʼlumotlar aks etgan xilma-xillik. 
163

---

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
 
ILMIY AXBOROTLARI 2020/6 
Kommunikatsiya – aloqa, xabar, aloqa vositasi, axborot, axborot vositasi, tutashma, 
muloqot, ulanish. Telekommunikatsiyalar. Faoliyat sohasi – axborot uzatish usullari va vositalari. 
Texnologiya – muayyan ishlab chiqarish sohasidagi usullar va jarayonlar majmuasi. 
Informatikada turli-tuman axborot texnologiyalari ishlatiladi, birinchi navbatda, kompyuter 
texnologiyalari.
Аxborot-kommunikatsiya 
texnologiyalari 
(АKT) 
deganda, 
axborotni, 
undan 
foydalanuvchilar manfaatlari yo‘lida to‘plash, ishlash, saqlash, tarqatish, aks ettirish, qo‘llash 
maqsadida bir butun holda olingan metodlar, ishlab chiqarish jarayonlari va dasturiy-texnik 
vositalar majmuyi nazarda tutiladi. 
Аgar “kommunikatsiya” tushunchasini “axborotni uzatish” maʼnosida ishlatadigan bo‘lsak, 
bu holda kommunikatsiya texnologiyalari ko‘plab axborot texnologiyalarini bildiradi. Masofaviy 
va to‘g‘ridan to‘g‘ri taʼlimda axborot va kommunikatsiya texnologiyalari sohasidagi asosiy 
taʼriflarga nisbatan mavjud yondashuvlar tahlil qilinsa, shunday xulosaga kelish mumkinki, 
“axborot va kommunikatsiya texnologiyalari” (АKT) so‘z birikmasini zamonaviy texnik vositalarga 
(kompyuterlar va kompyuter tarmoqlariga) asoslangan hamda anʼanaviy muloqot yoki o‘zaro 
munosabat vositalarini (oddiy pochtadan tortib, to ommaviy axborot vositalari (kommunikatsiya 
vositalari)gacha – televideniye, radio, matbuot va h.k.) o‘z ichiga olgan turli xildagi 
texnologiyalardan har tomonlama foydalanishni ko‘zda tutuvchi eng mazmundor atama deb 
hisoblash mumkin. Shunday qilib, АKT deganda, keng maʼnoda axborot ustida ishlashga 
qaratilgan metodlar, vositalar va operatsiyalarning tizimlashtirilgan majmuyi tushuniladi. 
Pedagogikaga oid ko‘p tadqiqotlarning yo‘nalishlari fundamental-amaliy xarakter kasb 
etganligi tufayli, turli-tuman fanlararo muammolarni yechimini topishga to‘g‘ri keladi. Shunday 
muammolardan biri zamonaviy taʼlim vositalarini ishlab chiqish va takomillashtirishdan iborat. 
Hozirgi paytda bu muammoni hal qilishning dolzarb jihati АKTga asoslangan elektron taʼlim 
resurslari (ETR)dan foydalanishga asoslangan zamonaviy o‘quv materiallarining majmuini 
tuzishga borib taqaladi. Jadal rivojlanib borayotgan IT-texnologiyalar sohasi bilan taʼlim 
sohasining o‘zaro birlashib ketayotgani, bir tomondan, pedagogik taʼlim vositalarini “yangilash”, 
bu yangi sohani hozirgi zamon o‘quvchilarining idrok etish xususiyatlariga hamda zamonaviy 
fikrlovchi va amal qiluvchi bitiruvchilarni tayyorlash bo‘yicha ijtimoiy buyurtma talablariga 
yaqinlashtirsa, ikkinchi tomondan, IT-texnologiyalarning nihoyatda keng texnik imkoniyatlari va 
kreativligi taʼlim olishda imkoniyatlari alohida yondashuvni talab qilgan bolalar uchun taʼlim 
vositalarini ishlab chiqish vazifasini samarali hal qilish imkonini beradi. Qator yillar davomida 
taʼlimni axborotlashtirish sohasida tadqiqotlar olib borilmoqda. Korreksion-rivojlantiruvchi 
masalalarni hal qilishda IT-texnologiyalarning nodir imkoniyatlaridan foydalanishning qanchalik 
maqsadga muvofiqligi masalalari ko‘tarilmoqda, imkoniyati cheklangan bolalar uchun ETRni 
loyihalashtirish va qo‘llash bo‘yicha yondashuvlar ishlab chiqilmoqda, har xil kategoriyaga 
mansub bolalar uchun ETRlar yaratilmoqda (I.V.Bolshix, Y.L.Goncharova, Z.M.Kordun, 
T.K.Korolevskaya, O.I.Kukushkina, S.V.Kudrina, L.R.Lizunova, Z.А.Repina va boshqalar). Bundan 
tashqari, kompyuterdan maxsus taʼlimda foydalanishning asosiy afzalliklari ko‘rsatib berilmoqda. 
Ushbu afzalliklar qatoriga quyidagilar kiritiladi: 
- imkoniyati cheklangan bolalarning manipulyatsion-qidiruv faollikka moyilliklariga tayanib, 
ularning faoliyatga bo‘lgan motivatsiyasini oshirish; 
- anʼanaviy sharoitda bola uchun idrok qilish imkoni bo‘lmagan obyektlarni 
modellashtirish;
- aqliy va amaliy xatti-harakatlarni mashq qilish uchun samarali shart-sharoitlarni yaratish; 
- taʼlim jarayonining qo‘shimcha yordamchi vositalar, tayanchlar va sh.k.lar bilan 
taʼminlanishi.
164

---

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
 
ILMIY AXBOROTLARI 2020/6 
Har qanday ilmiy muammoni hal qilishda bo‘lganidek, ETRlarni ishlab chiqish g‘oyasi 
dastlabki shart-sharoitlarni tahlil qilishni talab etadi. Tadqiqotni o‘tkazishning o‘ziga xos 
jihatlarini belgilab beradigan tizimli shart-sharoitlar qatoriga quyidagilarni kiritish mumkin: 
- jismoniy yoki psixik rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalar taʼlim tizimini takomillashtirish 
zarurati; 
- yetakchi faoliyat turi – taʼlim olishning o‘ziga xosligi; 
- axborotni idrok etish va qayta ishlashning o‘ziga xosligi; 
- jismoniy yoki psixik rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarda olamni idrok etishning o‘ziga 
xosligi; 
- IT-texnologiyalarning rivojlanganlik darajasi . 
Zamonaviy axborot texnologiyalarining taʼlim sohasiga kirib kelishi pedagoglarga 
imkoniyati cheklangan bolalar taʼlimining mazmuni, metodlari va tashkiliy shakllarini sifat 
jihatdan o‘zgartirishga yordam beradi. Bunday texnologiyalarni taʼlim sohasida qo‘llashdan 
maqsad 
axborotlashtirilgan 
jamiyatda 
o‘quvchilarning 
intellektual 
imkoniyatlarini 
kuchaytirishdan, shuningdek, taʼlim jarayonini insonparvarlashtirish, individuallashtirish, 
jadallashtirishdan hamda taʼlim tizimining hamma bosqichlarida o‘qitish sifatini oshirishdan 
iborat. I.V.Robert zamonaviy axborot texnologiyalari vositalaridan foydalanishda quyidagi asosiy 
pedagogik maqsadlarni ajratib ko‘rsatadi: 
1) zamonaviy axborot texnologiyalari vositalaridan foydalanish hisobiga o‘quv-tarbiya 
jarayonining hamma jihatlarini jadallashtirish (intensifikatsiyalash): taʼlim jarayonining 
samaradorligi va sifatini oshirish; bilish faoliyatini aktivlashtirish; fanlararo aloqalarni 
chuqurlashtirish; kerakli axborot hajmini kengaytirish va qidiruvini optimallashtirish; 
2) taʼlim oluvchining shaxsini rivojlantirish, axborotlashtirilgan jamiyat sharoitida shaxsni 
qulay hayot kechirishga tayyorlash: har xil tafakkur turlarini rivojlantirish; kommunikativ 
qobiliyatlarni rivojlantirish; murakkab vaziyatda maqbul qarorni qabul qilish, qarorlar 
variantlarini taklif qilish malakalarini shakllantirish; kompyuter grafikasi, multimedia 
texnologiyasidan foydalanish evaziga estetik tarbiyani rivojlantirish; axborot ustida ishlash 
madaniyati va malakalarini shakllantirish; 
3) vazifa yoki vaziyatni modellashtirish malakasini shakllantirish: tajriba-tadqiqot faoliyatini 
amalga oshirish malakalarini shakllantirish; 
4) jamiyatning ijtimoiy buyurtmasini bajarishga qaratilgan ish: axborot ustida savodli ishlay 
oladigan shaxsni tayyorlash; kompyuter vositalaridan foydalanuvchilarni tayyorlash; informatika 
sohasida kasbga yo‘naltirilgan ishni olib borish. 
Maxsus taʼlimda АKTdan foydalanishda ham korreksion vazifalarni tanlab olishga 
qaratilgan o‘ziga xos talablar mavjud. 
Maxsus taʼlim uchun mo‘ljallangan kompyuter texnologiyalarining o‘ziga xos jihatlari 
shundaki, ular bolalarda jismoniy yoki psixik buzilishlarni korreksiyalashning ilmiy asoslangan 
metodlariga tayanadilar, bolalar rivojlanishining umumiy qonuniyatlarini va o‘ziga xos 
xususiyatlarini hisobga oladilar. 
Kompyuter texnologiyasidan foydalanib o‘tkaziladigan har bir dars kompleks xarakterga 
ega bo‘ladi, yaʼni korreksion taʼlim jarayonida bolaning individual imkoniyatlari va taʼlimiy 
ehtiyojlariga javob beradigan anʼanaviy va kompyuter vositalarining maqbul birikuvini tashkil 
qiladi.
Maxsus taʼlimda axborot texnologiyalaridan foydalanishda quyidagi vazifalar ko‘zda 
tutiladi:
- o‘quv jarayonida zamonaviy axborot texnologiyalaridan foydalanish asosida 
mutaxassislarni tayyorlash sifatini oshirish; 
165

---

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
 
ILMIY AXBOROTLARI 2020/6 
- faol o‘qitish metodlaridan foydalanish, o‘quv faoliyatining ijodiy va intellektual jihatlarini 
kuchaytirish; 
- har xil turdagi taʼlimiy faoliyatlarni (o‘qish, izlanish, taqiqot olib borish va h.k.) 
integratsiya qilish (yaʼni o‘zaro birlashtirish); 
- axborot taʼlim texnologiyalarini jismoniy yoki psixik rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan 
bolalarning o‘ziga xos xususiyatlariga moslashtirish; 
- taʼlim oluvchining bilish faoliyatini jonlantiradigan hamda informatika vositalari va 
metodlarini kasbiy faoliyatda samarali qo‘llash uchun o‘zlashtirishga bo‘lgan motivatsiyani 
oshiradigan yangi axborot taʼlim texnologiyalarini ishlab chiqish; 
- taʼlimda uzluksizlik va vorislikni taʼminlash; 
- masofaviy taʼlim axborot texnologiyalarini ishlab chiqish; 
- o‘quv jarayonining dasturiy-metodik taʼminotini takomillashtirish; 
- axborot taʼlim texnologiyalarini har xil soha mutaxassislarining maxsus kasbiy tayyorgarlik 
jarayoniga joriy qilish. 
Maxsus taʼlim tizimini axborotlashtirishning muhim vazifalaridan biri bo‘lajak 
mutaxassisning axboriy madaniyatini shakllantirishdan iborat bo‘lib, bunda uning shakllanganlik 
darajasini quyidagi omillar belgilaydi: 
- birinchidan, axborot, axboriy jarayonlar, modellar va texnologiyalar to‘g‘risidagi bilimlar;
- ikkinchidan, har xil faoliyat turlarida axborotni ishlash va tahlil qilish vositalari va 
metodlarini qo‘llash malakalari va ko‘nikmalari; 
- uchinchidan, zamonaviy axborot texnologiyalarini kasbiy (taʼlimiy) faoliyatda qo‘llash 
malakasi; 
- to‘rtinchidan, atrof-olamni ochiq axborot tizimi sifatida idrok eta olish. 
Аxborot texnologiyalarini maxsus taʼlimda qo‘llashda bir qator tamoyillarga amal qilish 
talab etiladi. 
Ulardan biri jismoniy yoki psixik rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarda ikkilamchi 
buzilishlarni maksimal darajada korreksiya qilish tamoyilini amalda joriy qilishga qaratilgan bir 
qancha dasturiy taʼminotlar ishlab chiqilgan. Masalan, “Derazang ortidagi olam” 
ixtisoslashtirilgan kompyuter dasturi eshitishi va nutqida buzilishlar bo‘lgan yoki psixik 
rivojlanishi orqada qolgan maktabgacha katta yoshdagi va kichik maktab yoshidagi bolalar 
taʼlimining umumiy rivojlantirishga qaratilgan vazifalarini hal qilish vositasi sifatida xizmat qilishi 
mumkin. “Ko‘rinib turuvchi nutq” kompyuter dasturi ham surdopedagoglar va logopedlar uchun 
talaffuzida buzilishlari bo‘lgan bolalarning ovozli nutq to‘g‘risida qo‘shimcha vizual axborotga 
bo‘lgan ehtiyojlarini qondirish imkonini beradigan, bunday bolalarga hozirgi va kelgusi vaqtda 
o‘zining shaxsiy nutqiy faoliyatini tahlil qilish uchun ko‘rgazmali tayanch vazifasini o‘taydigan 
texnologiya namunasidir. 
Sinf sharoitida bolalarga sifatli individual taʼlim berish imkoniyatini yaratish tamoyilini 
amalga oshirishda, masalan, “Sonlarni tuz” kompyuter dasturi alohida taʼlimga ehtiyoji bo‘lgan 
maktabgacha katta yoshdagi va kichik maktab yoshidagi bolalarda asosiy matematik 
tasavvurlarni shakllantirish jarayonini maqbul individuallashtirish vositasi bo‘lib xizmat qiladi. 
Аxborot texnologiyalaridan foydalanishga asoslangan yangi taʼlim vositalari jismoniy yoki 
psixik rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalarning samarali faoliyatini taʼminlab, ularga bilish 
faoliyati obyektlarini o‘zlari uchun qulay belgili shakllarda modellashtirish, ushbu obyektlarning 
sifatlari va belgilari ustida tajriba-sinov olib borish, to‘g‘ridan to‘g‘ri idrok etish imkoniyati 
bo‘lmagan hodisalar va jarayonlar o‘rasidagi aloqalarni, ularning o‘zgarish qonuniyatlarini 
aniqlash imkonini beradi. 
Jismoniy yoki psixik rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalar taʼlimida bunday bolalar 
rivojlanishining umumiy qonuniyatlari va o‘ziga xos xususiyatlarini, maxsus taʼlim tizimining ichki 
166

---

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI
 
ILMIY AXBOROTLARI 2020/6 
mantig‘ini va maxsus didaktikaning asosiy tamoyillarini hisobga oladigan ixtisoslashtirilgan 
axborot texnologiyalari ustuvorlikka ega bo‘ladi. Bunday texnologiyalardan foydalanishning 
asosiy sharti shundaki, bola kompyuterni o‘zining turli-tuman faoliyatida uning yosh xususiyatlari 
va imkoniyatlariga, rivojlanish darajasi va bosqichma-bosqich taʼlim vazifalariga javob beradigan 
vosita sifatida o‘zlashtirishi kerak.
Jismoniy yoki psixik rivojlanishida nuqsoni bo‘lgan bolalar uchun mo‘ljallanmagan 
kompyuter dasturlaridan maxsus taʼlimda foydalanishda bunday bolalarning umumiy va o‘ziga 
xos taʼlimiy ehtiyojlarini hisobga olgan holda maxsus metodik tavsiyalar ishlab chiqilishi kerak 
bo‘ladi. 
Bu tamoyilni amalga oshirishda ixtisoslashtirilmagan “Matn muharriri” kompyuter dasturi 
misol bo‘la oladi. Ushbu dasturdan eshitishida nuqsoni bo‘lgan bolalarning yozma nutq shaklini 
rivojlantirishda foydalanish mumkin. Bunda bolalar uchun oson matnlarni kompyuterda yaratish 
va tahrir qilish malakasini shakllantirishga qaratilgan maxsus metodika asos qilib olinadi. 
Imkoniyatlari 
cheklangan 
shaxslarning 
taʼlim 
jarayoniga 
zamonaviy 
axborot 
texnologiyalarining nihoyatda katta taʼsiri va afzalliklarini eʼtiborga olgan ko‘pchilik pedagoglar 
ularni o‘zlarining metodik tizimlariga tobora kengroq joriy qilmoqdalar. Biroq maktab taʼlimini 
axborotlashtirish jarayoni qisqa vaqtda, biron-bir islohotga muvofiq amalga oshmaydi: bu asta-
sekin kechadigan uzluksiz jarayondir. Taʼlimni axborotlashtirish jarayoni har biri o‘z belgilariga 
ega bo‘lgan bir nechta bosqichlarda kechadi. 
Birinchi bosqichning o‘ziga xos belgilari: 
- yangi axborot texnologiyalari vositalarining va birinchi galda, kompyuterlarning ommaviy 
joriy qila boshlanishi; 
- kompyuter texnikasi vositalarini pedagogik jihatdan o‘zlashtirilishiga oid tadqiqotlar olib 
boriladi, ushbu vositalardan taʼlim jarayonini jadallashtirish maqsadida foydalanish yo‘llari 
qidiriladi;
- jamiyat axborotlashtirish jarayonlarining mohiyati va zarurligini anglash yo‘lidan boradi; 
- uzluksiz taʼlimning hamma bosqichlarida axborotlashtirish sohasida dastlabki tayyorgarlik 
olib boriladi. 
Ikkinchi bosqichda: 
- yangi axborot texnologiyalari jadal o‘zlashtiriladi va anʼanaviy o‘quv fanlariga joriy qila 
boshlanadi; 
- pedagoglar, kompyuter texnikasidan foydalanib, yangi taʼlim metodlari va tashkiliy ish 
shakllarini o‘zlashtirib boradilar; 
- pedagoglar tomonidan o‘quv-metodik taʼminot yangi axborot texnologiyalari asosida faol 
ishlab chiqiladi va amalda o‘zlashtira boshlanadi; 
- taʼlim-tarbiya ishining mazmuni, anʼanaviy shakllari va metodlarini qayta ko‘rib chiqish 
masalasi kun tartibiga qo‘yiladi. 
Uchinchi bosqichda esa: 
- zamonaviy АKT vositalaridan taʼlimda keng foydaliladi; 
- uzluksiz taʼlimning hamma bosqichlarini axborotlashtirish asosida ularning mazmuni 
qayta quriladi; 
- taʼlimning metodik asosi o‘zgaradi hamda har bir pedagog zamonaviy axborot 
texnologiyalarining tegishli vositalariga tayangan taʼlim metodlari va tashkiliy shakllarini keng 
miqyosda o‘zlashtira boshlaydi.
167

---

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI