Toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI
2020/2(23
)
 
endi bir morfema sifatida qaralishi, ya’ni o‘zak va affiks o‘rtasidagi chegara yo‘qolib, yangi bir o‘zak 
hosil bo‘lishi mumkin.
Hozirgi o‘zbek tilida morfem jihatdan tarkibiy qismlarga ajralmaydigan so‘zlar tuzilishi 
jihatidan tub so‘z sifatida qaraladi. Bunday so‘zlarning ko‘pchiligini, haqiqatan ham, etimologik tahlil 
qilish orqali tarkibiy qismlarga ajratish mumkin. Chunki, ularning o‘zak qismi iste’moldan chiqqan. 
Shuningdek, ayrimlarida qo‘shimchalar tarkibida tovush almashinishi yoki tovush tushirilishi 
natijasida, o‘zgarishlar sodir bo‘lib, ularni to‘g‘ri belgilash imkoniyati yo‘qolgan. 
Yetakchi morfemada ifodalangan ma’noning bugungi kunda iste’molda bo‘lmasligi, ya’ni, 
tarixan morfemalarga ajralgan so‘z uchun yetakchi morfema vazifasini bajargan qismning amalda 
ma’no anglatmayotganligi hozirgi o‘zbek adabiy tilida soddalanish hodisasini yuzaga keltiruvchi 
asosiy sabab sifatida qaraladi. Masalan: 
burun
so‘zi diaxron nuqtayi nazardan so‘z yasalishi bo‘yicha 
tahlil qilinganda, “hidla” ma’nosini ifodalovchi 
bur
fe’liga, ot yasovchi

[
 
-un ]
 
qo‘shimchasining 
qo‘shilishi bilan yasalganligi, morfemik tahlil qilinganda esa ikkita: 
bur
yetakchi morfema va 
[ -un ]
ko‘makchi morfemaga ajratilganligi aniqlanadi. Sinxron nuqtayi nazardan tahlil qilinganda, yetakchi 
morfemaning iste’molda emasligi natijasida, burun so‘zi “hid biluvchi inson a’zosi” ma’nosini 
ifodalovchi tub so‘z sifatida qaraladi.
Tilimizda bunday so‘zlar soni 300 dan ortiq: 
ay
lan, 
al
da, 
al
ish, 
ar
iq, 
ay
il,