Toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI
2020/2(23
)
 
o‘rin-payt, jo‘nalish, chiqish kelishigidagi so‘zlar nisbatan keyingi davrlarda ham ravish so‘z turkumi 
boyligini to‘ldirib turadi: 
oldin
da
, orqa
da
, bir
ga
, bir
dan
 va hokazo. 
 
Lug‘at boyligimizda turkiy so‘zlar qatlami bilan birga boshqa tillardan olingan so‘zlar qatlami 
ham mavjud, bu qatlam tarkibida arabcha so‘zlar anchagina. Arabcha so‘zlar o‘zbek tiliga ko‘pincha 
aynan olinmay, ma’lum darajada o‘zlashtirib, o‘zbeklashtirib, ko‘p hollarda o‘zbek tilining tovush 
tizimiga moslashtirib olingan. Ularning tilimizda tub so‘z shakliga kelishiga tillar orasidagi grammatik 
 
Turkiy tillarda mustaqil so‘zlardan son so‘z turkumi so‘z yasovchi qo‘shimchalar yordamida 
yasalish xususiyatiga ega bo‘lgan
 
Morfem 
tarkibli so‘z 
Shakliy qolip 
Grammatik qolip 
1
 
ikki 
ik+i=iki-ikki 
ot+son yasovchi qo‘shimcha=son 
2
 
yetti 
yet+i=yeti-yetti 
fe’l+son yasovchi qo‘shimcha=son 
3
 
sakson 
sekiz+o‘n=sekizo‘n-
sakson 
son+son=qo‘shma son 
4
 
to‘qson 
to‘qiz+o‘n=to‘qizo‘n-
to‘qson 
son +son=qo‘shma son 
 
 
Turkiy tilda shakl hosil qiluvchi morfemalar boshqa so‘z turkumiga transpozitsiya-konversiya yo‘li 
bilan o‘tib, umumkategorial ma’nosini o‘zgartiradi. 
Morfem 
tarkibli so‘z 
Shakliy qolip 
Grammatik qolip 
1
 
Kabi 
kib+i=kibi-kabi 
ot+egalik qo‘shimchasi=ko‘makchi 
2
 
Bilan 
bir+la+n=birlan-
bilan 
son+birga ma’nosini beruvchi qo‘shimcha +jo‘nalish 
kelishigi =bog‘lovchi 
3