|
TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI
2020/2(23
)
o‘zlashtirish ham juda kam uchraydigan hodisa. Ammo, so‘zlarning etimologiyasiga nazar tashlansa,
ularning turli yo‘llar bilan o‘zgarishga uchraganligini ko‘rish mumkin.
Etimologiya yunoncha “etymologia”: “etymon” – “haqiqat”, “so‘zning haqiqiy ma’nosi”,
“logos” – “tushuncha”, “ta’limot” so‘zlaridan olingan bo‘lib, so‘z va morfemalarning kelib chiqishi va
tarixini o‘rganuvchi tilshunoslik bo‘limi hisoblanadi.
1
Etimologiya so‘zning tarixan qanday ma’no
anglatganligi va hozirgi vaqtda qanday ma’no anglatishini, so‘z ma’nosida qanday o‘zgarish yuz
berganligini aniqlaydi. Shuningdek, etimologiya so‘z tarkibini diaxron va sinxron davrlarda o‘rganadi:
so‘z ilgari qanday qismlarga ajratilgan va hozir qanday qismlarga ajratilishi; so‘zning qaysi qismi endi
ajratilmaydigan darajaga kelib qolganligi; tarkibli so‘zning tub so‘zga aylanish omillariga
etimologiyaning asosiy o‘rganish muammolari sifatida qaraladi.
Turkiy tillar, xususan, o‘zbek tilida morfemalarning etimologiyasi va hozirgacha morfologik
jihatdan qanday o‘zgarishlarga uchragani chuqur o‘rganilmagan. Bu masalani o‘rganish katta ilmiy
qiymatga ega. Chunki, o‘zbek tilidagi so‘z asosi bilan so‘z formasini aniq chegaralashda ko‘pgina
noqulayliklar mavjud.
So‘z tarkibida sodir bo‘layotgan o‘zgarishlarni semantik-fonetik hodisa deb asoslash
turkiyshunoslikda, xususan, oltoy tilshunosligida O.P.Sunik, A.N.Kononov, A.G‘.G‘ulomov,
E.V.Sevortiyan, V.A.Avronin, T.A.Bertagayev, G.F.Blagova va I.V.Kormushin kabi olimlarning ishlarida
uchraydi. O‘zbek tili morfemikasining diaxron va sinxron o‘zgarishlari haqida A.G‘ulomov,
A.Berdialiyev, Y.Tojiyev, A.Nurmonov, Sh.Mirzaqulov, T.Mirzaqulov, A.O‘rolov va Sh.Rahmatullayev
kabi olimlarning qarashlari mavjud. O‘zbek tilida so‘z tarkibining sinxron va diaxron o‘zgarishi
bo‘yicha, ayniqsa, A.Hojiyevning xizmatlari beqiyosdir.
2
Til ichki o‘zgarishlari bilan bog‘liq bo‘lgan
bu jarayon tilshunoslik tarixida V.V.Radlov tomonidan giperaglyutinatsiya, N.V.Krushevskiy
tomonidan morfologik absorbatsiya hamda pereintegratsiya, V.A.Bogorodskiy tomonidan
soddalanish hamda morfologik qayta bo‘linish, E.Sepir va A.N.Kononov tomonidan fuziya atamalari
bilan nomlanib keladi. Bular orasidan soddalanish hodisasida morfemalarning yangi birlik tarkibiga
zich birikib ketishi, to‘g‘ridan to‘g‘ri qismlarga ajralishning mumkin emasligi, morfemalar orasidagi
chegara signallarining yo‘qolishi kabi holatlar kuzatiladi.
3
Soddalanish qismlarga ajraladigan
so‘zlarning davrlar o‘tishi bilan qismlarga ajralmaydigan so‘zga aylanishidir.
4
V.V.Radlovning fikricha, “So‘z uzaygan sari qisqarishga intiladi”.
5
U 1906-yilda nemis tilida
e’lon qilingan “Turkiy tillar morfologiyasiga kirish” nomli maqolasida so‘z tarkibida morfemalararo
yuz beruvchi jarayonlarni giperaglyutinatsiya deb nomlaydi. Bu jarayonda morfemalararo
tutashtiruvchi unlining paydo bo‘lishi, ikki o‘zaro duch kelgan unlining qisqa yoki cho‘ziq unliga
aylanishi, bir unlining tushib qolishi, talaffuz noqulayligini yo‘qotish maqsadida bir undoshning
orttirilishi, o‘zak yoki qo‘shimcha tarkibidagi jarangsiz undoshni jarangliga aylantirish, o‘zak oxirining
affiksal morfemadagi tovush bilan assimilyatsiyasi kabi qator hodisalar yuz beradi.
Оdаtdа, so‘zlаrni mоrfеmаlаrgа аjrаtishdа, аsоsаn, uning аdаbiy tildа аnglаtgаn mа’nоlаri vа
grаmmаtik хususiyatlаri hisоbgа оlinаdi. Bа’zi so‘zlаr tarixan yasalmalik xususiyatini yo‘qotib, bоrа-
bоrа turli sаbаblаr nаtijаsidа morfemalarga аjrаlmаydigan tub so‘zgа аylаngаn.
Professor A.G‘ulomov o‘zbek tili va turkiy tillar misolida tilning morfemik sathlarida
uchraydigan nomutanosiblikni diaxron va sinxron nuqtayi nazardan tadqiq etgan olimlardan
hisoblanadi. Morfem analizda tarixiylik va hozirgi holat masalasini aniq chegaralay bilish kerak. Gap
shundaki, vaqt o‘tishi bilan u turli xil o‘zgarishlarga uchrashi, ikki morfemadan tashkil topgan so‘z
1
Hojiyev A. Tilshunoslik terminlarining izohli lug‘ati. –Toshkent: 2002. –B. 136.
2
O‘rolov A. O‘zbek tili morfem qurilishida struktura assimmetriya masalalari. magistr darajasini oshirish uchun tayyorlangan dissertatsiya.
–Guliston: 2009. –B. 19.
3
Hojiyev A. O‘zbek tili morfologiyasi, morfemikasi va so‘z yasalishining nazariy masalalari. –Toshkent, Fan nashriyoti, 2010. –B. 43.
4
Ғуломов A. ва бошқалар. Ўзбек тили морфем луғати. –Toshkent: 1977. –B. 9.
5
O‘rolov A. O‘zbek tili morfemikasining tarixiy jarayonlarini o‘rganishda lingvistik kompetentlik. // Xalq ta’limi.
204
Do'stlaringiz bilan baham: |
