Toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI
2020/2(23
)
 
orqali amalga oshiriladi (masalan, hosilaning fizik va geometrik mazmuni); tushunchalarni 
shakllantirish jarayonida prinsipial jihatdan yangi simvolni ongli o‘zlashtirishga yo‘naltirilgan belgili-
simvolik faoliyatni rivojlantirish alohida ahamiyat kasb etadi; yangi tushunchaning qator xossalari 
analogiyalar metodi, ya’ni “o‘xshash” tushunchalar bilan aniqlanadi. “O‘xshash” tushuncha 
xossalarini faollashtirish va ulardan yangi tushunchani ongli o‘zlashtirishda foydalanish – bunday 
yondashuvning farq qiluvchi o‘ziga xosligidir; matematika ta’limi jarayonida modellashtirish amali 
ilmiy metod sifatida qaraladi va o‘quvchilarga oshkor ko‘rinishda taqdim etiladi; o‘quvchilarning 
izlanishli va refleksiv faoliyatini tashkil etishga katta e’tibor qaratiladi, chunki u o‘quvchilarni “passiv” 
tinglovchilardan faol yaratuvchiga o‘tkazish imkoniyatini beradi. Shunday qilib, yuqorida keltirilgan 
fikrlar bizga quyidagicha xulosa chiqarishimizga imkon berdi: matematik tushunchalarni 
shakllantirishdagi faollashtiruvchi yondashuv “Algebra” kursi mazmuniga aynan mos keladi. 
Tushunchalarni shakllantirish jarayonida faollashtiruvchi yondashuvni amalga oshirish, bevosita 
matematik tushunchalar mazmunini ularni shakllantish jarayonida ochib berish bilan bog‘liq. 
Yuqori sinf o‘quvchilarida matematik tushunchalarni shakllantirish jarayoni asosiy prinsiplarini 
aniqlab olib, quyida qaralayotgan jarayon bosqichlarini ajratib ko‘rsatamiz. Ma’lumki, umumiy holda 
tushunchalarni shakllantirish jarayonini qaraydigan bo‘lsak, u didaktik nuqtayi nazardan quyidagi 
bosqichlardan iborat: tushunchani o‘zlashtirish bilan bog‘liq o‘quvchining hayotiy tajribasini 
faollashtirish; yangi tushunchani o‘zlashtirish motivatsiyasi; ta’rifni kiritish; ta’rifni o‘zlashtirish; 
kiritilayotgan yangi tushuncha bilan ilgari o‘zlashtirilganlar o‘rtasida bog‘lanishni o‘rnatish; 
o‘rganilayotgan mavzu (yoki nazariya) ichida tushunchani tatbiq etish; tushunchani boshqa 
mavzularda, predmetlarda va boshqalarda tatbiq etish. 
Qayd etishimiz joizki, matematik obyektlar yoki munosabatlarning ko‘p holatlarida 
foydalaniladigan tushunchalarni shakllantirish jarayonining umumiy sxemasini keltirdik. Yuqori 
darajadagi abstrakt tushunchalarni shakllantirishdagi faollashtiruvchi yondashuvni amalga oshirish
har bir bosqichda o‘ziga xoslikni ta’minlaydi. O‘zlashtiriladigan tushuncha bilan bog‘liq o‘quvchilar 
bilimini faollashtirish bosqichi – tushunchaga mos keluvchi hayotiy tajriba obyektlaridan foydalanib,
ilgari o‘rganilgan materialda yangi tushunchaning o‘rnini ko‘rsatib beriladi hamda yangi bilimni idrok 
etish va o‘zlashtirishga nisbatan tafakkurning mazmuniy komponentlari faollashtiriladi. Yangi 
materialni o‘zlashtirishda motivatsiya bosqichi keng ma’noda tushunilib, odatda obyektni belgili 
(sxematik) taqdimoti, atamasi bilan tanishishni, mazkur tushuncha hajmiga kiruvchi obyektni aniq-
hissiy idrok etish tajribasini o‘z ichiga oladi. Ushbu bosqichda fanda mazkur tushunchani rivojlanish 
tarixi va uni kiritishdan maqsad tushuntiriladi. Yangi tushunchani kiritishni talab etgan fan, texnika, 
ishlab chiqarish amaliyotining rivojlanish muammolari aytilib, fan sohasidagi amaliy tatbig‘ining 
ahamiyati ko‘rsatib beriladi. Yangi tushuncha ta’rifini kiritish bosqichi qator amallardan tashkil 
topgan: tayyorgarlik ko‘rish bosqichida, aniqlanadigan tushuncha hajmiga tegishli zaruriy va yetarli 
shartlardan iborat obyekt ajratib ko‘rsatiladi. Algebra kursi tushunchalari abstraktligi sababli, ushbu 
bosqich o‘z ichiga tushuncha ta’rifini ifodalovchi matematik model qurilishini oladi: