Toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI 2021/ 6 - SON 
31 
kuchi butun koinotni, sayyoralarni, yulduzlarni, galaktikani va boshqa osmon 
jismlarining mavjud joylashuvini saqlab turadi. Aynan uning sharofati bilan biz ham 
Yerga bog‗lanib turibmiz. 
Elektromagnit ta‘sirlashuv
 
elektr zaryadiga ega zarralar orasida vujudga 
keladi. U ta‘sirlashuvchi zarralarning zaryadiga qarab ham tortishish, ham itarishish 
xarakteriga ega bo‗lishi mumkin. 
Elektromagnit ta‘sirlashuv elektronlarning yadro atrofidagi harakatini, ya‘ni 
atomning barqarorligini ta‘minlaydi. Elektromagnit ta‘sirlashuv jarayonlarining ro‗y 
berish vaqti 10
-18
-10
-20
s.
Kuchli ta‘sirlashuv 
kichik masofalarda (10
-15
m) namoyon bo‗ladi. U 
nuklonlar orasida mavjud bo‗lib, protonlar va neytronlarni birgalikda yadroda tutib 
turadi. Uning sharofati bilan turli xil yadrolar, atomlar va kimyoviy elementlar 
mavjud. Kuchli ta‘sirlashuv jarayonlarining ro‗y berish vaqti 10
-22
-10
-23
s. 
Ta‘sirlashuv intensivligi taxminan birga teng bo‗lgan 
Fermi doimiysi
 
bilan 
aniqlanadi. 
Kuchsiz ta‘sirlashuv
 
nafaqat kuchli, balki elektromagnit ta‘sirlashuvdan ham 
ancha kuchsizdir. Lekin u gravitatsion ta‘sirlashuvdan sezilarli darajada kuchli. 
Kuchsiz ta‘sirlashuvning ta‘sir doirasi juda kichik va taxminan 2·10
-18
m ni tashkil 
qiladi. Aynan shu ta‘sirlashuvning sharofati bilan yadro ichida protonning neytron, 
pozitron va neytrinoga aylanish reaksiyasi ro‗y beradi. Kuchsiz ta‘sirlashuv Quyosh 
va yulduzlarning energiya manbay, termoyadro reaksiyalarining ro‗y berishida 
muhim ahamiyatga ega. Kuchsiz ta‘sirlashuv jarayonlarining ro‗y berish vaqti 10
-8
-
10
-10
s.[17-19] 
Kuchsiz ta‘sirlashuvda to‗lqin funksiyasining juftligi saqlanmaydi. 
Bu ta‘sirlashuvlar qanday amalga oshadi, degan savolga javob izlaylik. 
Barcha ta‘sirlashuvlarning o‗z nomlari bilan ataluvchi maydonlari bor va 
ta‘sirlashuv shu maydonlar vositasida amalga oshiriladi. Bu maydonlar materiyaning 
bir ko‗rinishidir. Materiyaning modda va maydon ko‗rinishlari doimo bir-birlariga 
aylanib turadi. Shuni ta‘kidlash lozimki, olamda maydon-materiya modda-
materiyadan ko‗ra ko‗proqdir.
Maydonlar ta‘sirlashuvi zarralarining virtual almashinuvi sifatida tavsiflanadi. 
Boshqacha aytganda, bu ta‘sirlashuvlar ularni eltuvchi qandaydir agent orqali amalga 
oshiriladi. 
Masalan, 
zaryadlangan 
zarralarning 
elektromagnit 
ta‘sirlashuvi 
elektromagnit maydon orqali uzatiladi. Yadro maydoni ta‘sir radiusining kichikligi 
maydon kvantlarining tinchlikdagi massasining noldan farqligining natijasidir. 
Bunday kvantlar, 
mezonlarning massalari elektronning tinchlikdagi massasidan 
270 marta katta. 
 
Kuchsiz ta‘sirlashuv ham vektor bozonlar 
deyilguvchi o‗z eltuvchilariga ega. 
Ular uchta bo‗lib
: W
+ 
-musbat zaryad, W
-
-manfiy zaryad
ga ega bo‗lsa, 
Z
0
bozon 

---