Toshkent davlat pedagogika universiteti ilmiy axborotlari ilmiy-nazariy jurnali

– 
ma‘lumotlarni qabul
 
qilib miyada tahlil qilish jarayoni. U tashqi 
olamdagi narsalar va hodisalarni baholab shunga mos harakat qilish imkonini beradi. 

---

TOSHKENT DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI ILMIY AXBOROTLARI 2021/ 6 - SON 
27 
Narsalar yoki atrofda ro‗y berayotgan real voqealar haqida sensor kanallari 
orqali olinayotgan ma‘lumotlar asosida qilinadigan idrokka – bevosita idrok deyiladi.
Yozma og‘zaki va boshqa (vizual) shakllarda beriladigan ma‘lumotlarni idrok 
qilishga – 
bilvosita idrok
deyiladi.[6]
Shu bilan birga idrokka ichki tuyg‘ular, mavjud tajribalar qanday ta‘sir 
ko‗rsatadi degan masala juda qadim zamonlardan olimlarning diqqat markazida 
bo‗lgan. Aniqrog‘i-tashqi olam haqidagi barcha ma‘lumotlar sezgi organlarimiz 
orqali keladimi yoki ularning ma‘lum qismi idrokka «tashqi olamga bog‘liq 
bo‗lmagan aql» yordamida beriladimi? 
Bu masala «tabiiy fanlar» - ya‘ni o‗rganish obyekti tabiat qonunlari, inson 
faoliyatida hosil bo‗lmagan qonunlar bo‗lgan fanlar uchun ayniqsa muhimdir. Chunki 
bu toifaga kiruvchi fizika, kimyo, biologiya fanlarini o‗rganishda olinadigan 
bilimlarning asosiy qismi «bilvosita» olinadi. Boshqacha aytganda ular turli texnik 
vositalar, kompyuterlar, o‗zgalar tomonidan tayyorlangan ma‘lumotlar yordamida 
olinadi va o‗z bilimlarini, tajribalarini analiz qilish bilan takomillashtiriladi.
Tajribalarning ko‗rsatishicha idrok uchun olinadigan ma‘lumotlarimizning bir 
qismining borliqqa aloqasi yo‗q. Ingliz faylasufi va psixologi Dj. Lokkning «nativis» 
tik (natura-tabiat) konsepsiyasiga muvofiq idrok insonga tabiat tomonidan 
beriladigan «aql», aniqrog‘i DNK larimiz orqali o‗tgan ma‘lumotlar asosida amalga 
oshiriladi. Faqat bu ma‘lumotlar tajriba, bilim, fikrlashlar natijasida faollashadi. 
Miyamiz tashqi olamdan olinadigan ma‘lumotlarni «xotira izlari» ko‗rinishida 
saqlaydi. Ular esa o‗z navbatida idrokka, «tasavvur» qilinayotgan obrazlarning 
xarakteriga, ma‘no-mazmuniga bevosita ta‘sir ko‗rsatadi. 
Tasavvur – narsa va hodisalar, holatlarni, voqelik obrazlarni eslash. 
1)
Passiv yoki majburiy tasavvur- k
o‗rilmagan voqealar, sayohat, 
lanshaftlar, tabiat manzaralari, muloqot, hayoliy tasvirlar insonning irodasiga bog‘liq 
bo‗lmagan holda vujudga kelishi mumkin.
2)
Faol yoki ixtiyoriy tasavvur- 
u insonning idrok qilgan va avval miyasida 
mavjud bo‗lgan ma‘lumotlar, asosidagi tasavvuri. Ijodiy tasavvur ham faol tasavvur
hisoblanadi. Shu bilan birga «passiv tasavvur» ning ham «ijodiy jarayonda» gi o‗rni 
katta.[7] 
Tasavvur bir nechta vazifalarni bajaradi: 
-
Haqiqiy narsalarni obrazlarda (shakllarda) tasavvur qilish va undan ba‘zi 
masalalarni yechishda foydalanish. Masalan «kichik odamchalar modeli» (KOM). 
Bunday tasavvur fikrlash jarayoni bilan bevosita bog‘liq. 
-
Emotsional holatni boshqarish. Inson «tasavvur» yordamida ba‘zi 
ehtiyojlarini qondiradi. Masalan yaxshi narsalarni tasavvur qiladi va shodlanadi. 
-
Bilish jarayonlarini va inson holatini boshqaradi. Xususan idrokni, 
diqqatni, xotirani, nutqni, emotsiyani boshqaradi. Masalan kishi badiiy obrazlar 

---