Тошкент давлат иқтисодиёт университети

 
Хулосалар
 
Биржа савдосининг сезиларли ўсиши товар бозори, хомашё ва озиқ-овқат 
бозори учун товар биржалари аҳамиятининг ортишига олиб келди. Уларнинг 
кўплаб турлари бўйича биржа айланмалари жаҳон савдоси ва жаҳон ишлаб 
чиқариш ҳажмидан бир неча марта ортиқ. 
Гарчи биржаларда товарларни реал етказиб бериш мос келувчи товарлар 
билан жаҳон савдосининг 5-10%идан ортмасада, жаҳон бозорида нархлар 
шаклланиши ва муайян битимларга, шунингдек, фирмалар фаолияти 
натижаларига биржалар таъсири жуда катта. 
Охирги йигирма-ўттиз йил давомида биржа айланмасининг жиддий 
ўсишига янги техник воситалар, аввало, ЭҲМларнинг жорий қииниши сабаб 
бўлди. Масалан, ҳисоб-китоб палаталарида ЭҲМ ўрнатиш мижозлар билан 
ҳисоб-китобларни автоматлаштириш, ҳисоб-китоб, комиссион фоизлар 
ҳисоблаш, ахборотни сақлаш ва ҳ.к. билан боғлиқ барча зарур ҳужжатлардан 
кўчирма олиш муаммоларини тўлиқ ҳал этишга имкон берди. Бундан ташқари, 
фьючерс савдосига хизмат кўрсатиш харажатларларини пасайтириш, 
ҳужжатлар билан ишлашни тезлатиш ва сифатини ошириш, биржа савдосини 
кенгайтириш учун шарт-шароитлар яратишга эришилди. ЭҲМ жорий 
қилиниши нафақат битта мамлакат, балки қатор мамлакатларнинг бирданига 
бир нечта биржаси учун ҳисоб-китобларни битта марказда мужассамлаш 
имконини беради. 
Биржаларда ЭҲМни қўллаш биржа савдоси жараёнининг ўзини 
автоматлаштиришга имкон беради. Нархларни махсус доскаларда ёзиш ўрнига 

---

187 
видеокотировкалар компьютер тизими жорий қилинади, яъни котировкалар 
биржа халқасидаги периферия қурилмаларидан бир вақтнинг ўзида уларнинг 
тепасига осиб қўйилган катта электрон таблоларга, биржа халқасидаги телефон 
будкаларда брокер ва дилерларнинг шахсий экранларига, шунингдек, биржа 
ҳудудидан ташқарида бўлган мижозларга узатилади. Компьютер тармоқлари, 
видеокотировка ва бошқа энг янги техник воситалардан фойдаланиш 
битимларни бир лаҳзада тузиш имконини беради. Американининг йирик 
биржаларида тунги пайтда ҳам электрон савдо элементларининг жорий 
қилиниши сабабли туну-кун савдо қилиш имкони пайдо бўди. Охирги йилларда 
электрон биржалар тузишга ҳаракатлар қилинди. Турли электрон савдо 
тизимларини жорий қилиш режалари Америка ва Англия биржаларида ишла 
чиқилмоқда.