Тошкент давлат иқтисодиёт университети

1-боб. Биржаларнинг иқтисодий моҳияти 
 
1.1. Товар биржаси ва биржа фаолияти тушунчаси ва моҳияти 
1.2. Биржа тарихи 
1.3. Биржа бозор элементи сифатида
 
1.1. Товар биржаси ва биржа фаолияти тушунчаси ва моҳияти 
 
Товар биржаси бозор иқтисодиётининг ташкилий расмийлаштирлиган, 
классик институти, расмий нарх котировкаси ва стандартлар бўйича битимлар 
тузиш вақти ва доимий жойига эга бўлган, мунтазам фаолият кўрсатадиган 
товарлар улгуржи бозоридир. 
Биржа – бозор механизмининг таркибий қисми; у талаб ва таклиф реал 
нисбатини аниқлайди, мувозанатли нархларни шакллантиради ва улгуржи 
бозорни уларга йўналтиради, товар массасини товар муомаласи соҳасига жалб 
этишга хизмат қилади. Бундан ташқари, биржа – хеджлаш орқали нархни 
барқарорлаштириш воситаси, нарх варқида тижорат чайқовлари воситаси ва шу 
сабабли инвестициялаш учун жалб этувчан соҳа ҳисобланади. 
«Биржа» атамаси остида биржа жараёнининг ўзи ҳам, биржа битимларини 
амалга ошириш, уларнинг натижаларини ҳисобга олиш, суғурта операциялари, 
белгиланган қоидаларга риоя қилинишини таъминловчи мос келувчи 
инфратузилма ҳам тушунилади. 
Биржа жараёнини тартибга солиш ва назорат қилиш, биржа савдоси 
қонуниятларини аниқлаш, биржа конъюнктурасини баҳолаш, талаб ва 
таклифни башорат қилиш эҳтиёжлари биржа фаолиятини статистик тадқиқ 
этиш заруратини асослаб беради. 
Биржа статистикасини ўрганиш предмети қуйидагилар ҳисобланади: 
биржа конъюнктураси, товар массаси ҳаракати, биржа нарх шаклланиши, 
биржада нарх даражаси ва тенденциялари, инвестицион жараёнлар, сотувчи ва 
харидорларнинг даромад ва йўқотишлари, биржанинг товарлар бозорига 
таъсири, биржа инфратузилмаси. 
Биржа савдосининг бош функцияси бозорни нарх ҳақидаги ахборот билан 
таъминлаш, рискни суғурталаш ва бозорда рақобат учун шароитлар яратиш 
ҳисобланади
3
. 
Алоҳида товар биржаси доимий иш вақти ва жойига эга бўлган, маълум 
бир товар ёки товарлар мажмуи билан савдо қиладиган бозорни ифодалайди. 
Жаҳон амалиётида товар биржалари фаолияти асосан хомашё ва қишлоқ 
хўжалик маҳсулотлари олди-сотдиси билан чекланади. Қодага кўра, биржа 
товарлари бу - хомашё, маҳсулот ишлаб чиқаришнинг технологик жараёни 
бошланишига мансуб. Шу сабабли улар кўп жиҳатдан чиқариладиган бошқа 
товарлар нархини белгилаб беради. Классик биржа товари – сифати ва ҳажми 
бўйича бир хиллаштирилган, қатъий белгиланган, осон муайянлаштирилган, 
3
«Рынок, деньги и кредит», № 9, 2006 г. 

---

6 
барқарор хусусиятларга эга бўлган оммавий маҳсулот. У урфдан чиқиб 
қолмаслиги ёки маънавий эскирмаслиги лозим. Бу шуни англатадики, биржа 
товари биржага етказиб берилмаслиги мумкин. Харидорга фарқи йўқ бўлиши 
лозим: сотувчи ким, товар қайси партиядан олинган. Энг машҳур биржа 
товарлари: нефть ва нефть маҳсулотлари, рангли ва қимматбаҳо металл, ўрмон, 
пахта, каучук, кофе, шакар, дон. Бир хил товар бир мамлакатда биржа товари 
бўлиши, бошқасида бўлмаслиги мумкин. 
Шуни эътиборга олиш керакки, биржа юридик шахс сифатида олди-сотди 
битимининг томонларидан бири сифатида иштирок этмасдан, фақат битимнинг 
амалга оширилиши ва биржа савдоси қоидаларига риоя қилинишини 
таъминлайди. 
Биржа нарх котировкасини амалга оширади, биржа товарларига 
стандартларни белгилайди, намунавий шартномалар ишлаб чиқади, савдо 
жараёнларини қайд қилади, арбитражни амалга оширади, ҳисоб-китоб қилади, 
ахборот хизматлари кўрсатиш билан шуғулланади, ўз мижозларига турли 
хизматлар кўрсатади. Кўпчилик мамлакатларда биржаларни лицензиялаш 
(фаолиятни амалга ошириш учун рухсат бериш), биржа савдосини назорат 
қилиш ва биржа операцияларини суғурталаш, консалтинг фаолияти (маслаҳат 
бериш бўйича хизматлар кўрсатиш) ва статистика фаолиятини амалга 
оширувчи давлат структуралари мавжуд. 
Хеджлаш бу – нарх рискларидан касса битимларини суғурталаш шакли; 
одатда фьючерс шартномаси хариди ёки сотуви бўйича операциялар шаклида 
амалга оширилади. Хеджлаш қисқа (сотувга муддатли шартнома тузилади) ёки 
узоқ (харидга муддатли шартнома тузилади) бўлиши мумкин. Қисқа муддатли 
хеджлаш келажакда сотувда ҳозирги касса нархини ҳимоя қилиш учун, узоқ 
муддатли хеджлаш эса – келажакда харидда ҳозирги касса нархини ҳимоя 
қилиш учун фойдаланилади. Хеджлаш нархни барқарорлаштиришга имкон 
беради. 
Муддатлилик белгисига мувофиқ битимлар касса битимлари ва муддатли 
битимлар фарқланади. Қуйидагилар мавжуд: 
битим дарҳол якунланадиган, яъни сотувчи билан харидор товар етказиб 
берилиши билан ҳисоб-китоб қиладиган "кэш" (сash) касса битимлари; 
битим тез якунланадиган, яъни сотувчи билан харидор икки-уч кун муддат 
ичида ҳисоб-китоб қиладиган "спот" (spot) касса битимлари. 
Муддатли битимлар шуниси билан фарқ қиладики, битимни ижро этиш 
(тўлов ва товарни етказиш) муддати билан битим имзоланган вақт орасида 
маълум муддат (24 ойгача) бўлади. Нарх битим имзоланган вақтда белгиланади. 
Битимни (позицияни) ижро этиш муддати стандартлаштирилган. 
Муддатли битимлар биржа чайқови, яъни нарх фарқидаги ўйинларни 
имкониятларини кенгайтирди. Касса бозорида фақат нархнинг ўсишида ўйнаш 
мумкин бўлган, нарх ўсишида ўйнайдиган биржачилар эса (биржа тилида 
«буқалар»), товарни кейинчалик қиммат нархда сотиш ниятида сотиб олганлар. 
Муддатли бозорда нарх пасайишида ўйнаш имконияти пайдо бўлди. Нарх 
пасайишида ўйнайдиган биржачилар «айиқлар» деб аталади. Улар товарга эга 
бўлмасдан битим имзолайди ва битим ижро этиладиган пайтга келиб фойда 

---

7 
олиш мақсадида шартномада белгиланган нархдан паст нархда товар соитб 
олишга умид қиладилар. 
Товар биржасида битимларнинг қуйидаги асосий турларини кўрсатиш 
мумкин: реал товар билан битимлар; форвард битимлар; фьючерс битимлар; 
опционлар олди-сотдиси битимлари; хеджлаш; спрединг. 
Реал товар билан битимлар товарни харидорга етказиб беришни назарда 
тутади (айрим биржалар омбор биноларига эга). Бироқ реал товар таъминоти 
биржаларда одатда мос келувчи товарлар билан жаҳон савдосининг 5-10%идан 
ортмайди. Форвард битими бу – қоидага кўра, битим тузилган пайтда 
белгиланган нархда реал товарни тўлов муддати кечиктирилган ҳолда етказиб 
бериладиган муддатли битим. Форвард битими нарх фарқида ўйнашга имкон 
беради. 
Фьючерс битими – товарни амалда етказиб беришни кўзда тутмайди ва 
товарни сотиш ёки сотиб олиш шартномаси билан савдо қилишни ифодалайди. 
Бундай битим қоғозли битим деб аталади, унинг мақсади шартнома тузилган 
пайтдаги товар нархи ва шартномани ижро этиш кунидаги товар нархи 
ўртасида фойда олиш ҳисобланади. 
Опцион – шартнома асосидаги шратлар билан муддатли битим, унга 
мувофиқ қатнашчилардан бири бошқа қатнашчига зарур ҳолларда бу ҳуқуқни 
сотишни таъминлаш мажбурияти учун пул мукофоти тўлаган ҳолда 
белгиланган муддат давомида қатъий белгиланган нархда товарни сотиб олиш 
ёки сотиш ҳуқуқини сотиб олади. Бу ҳуқуқни сотиб оладиган шахс опцион 
эгаси деб аталади. Опцион – унинг эгаси учун риск чекланган битим тури. 
Опцион шартномаси эгаси уни ижро этиши ёки ижро этмаслиги, бошқа шахсга 
бериши ёки бермаслиги мумкин. 
Спрединг (spreding) – махсус битимлар шакли, у турли фьючерс 
шартномалардан фойда олишга имкон беради. Спрединг рискка фьючерс 
битимдан камроқ учрайди. Спредингнинг уч хил тури мавжуд: 
 ички бозор битимлари: битта товар турли етказиб бериш муддатида 
таклиф этилади; 
 товарлараро битимлар: битта мудатга иккита ўзаро боғлиқ товар бозори 
(масалан, буғдой ва маккажўхори бозори); 
 бозорлараро битимлар: битта товар, битта муддат, фақат бир нечта турли 
биржаларда. 
Биржа товари нафақат сифат бўйича, балки миқдори бўйича ҳам 
стандартлаштирилади. Сотилиши керак бўлган энг кам миқдор биржа бирлиги 
ёки фасовка деб аталади. Қоидага кўра, у битта транспорт воситасининг 
сиғимига ёки жойга боғлиқ бўлади. Товарни етказиб бериш амалдаги стандарт 
ҳажми лот, яъни бирликка карра бўлган белгиланган товар миқдори 
ҳисобланади (масалан, минг бирлик ёки тонна, ёки 100 ўрам ва ҳ.к.). 
Биржа товар етказиб бериш жойи ва вақтини бир хиллаштиради (бўлиши 
мумкин бўлган вариантлар сонини чеклайди). Вақт бўйича бир хиллаштиришда 
товар фақат белгиланган, позиция деб номланадиган даврларда етказиб 
берилади. Ҳар бир товар учун ўз етказиб бериш даврлари хос. Хусусан, қишлоқ 

---

8 
хўжалик маҳсулотлари бозорида етказиб бериш даври ишлаб чиқаришнинг 
мавсумийлиги билан белгиланади. 
Етказиб бериш жойини бир хиллаштириш мос келувчи сақланадиган 
жойлар, омборлар, элеваторлар рўйхати бўйича белгиланади. Баъзида товарни 
темирйўл станциясига вагонлаб бетказиб беришга рухсат этилади. Бир 
хиллаштириш етказиб бериладиган ойга боғлиқ бўлган товар нархини 
таққослаш учун керак бўлади. Биржа ёки у ваколатлаган фирма сотувчига 
омбор гувоҳномаси – варрант беради. Сотувчи уни харидорга чекка 
айирбошлаш учун беради. 
Биржа операциялари харидорлар ва сотувчиларнинг ўзи томонидан эмас, 
балки биржа воситачилари - брокерлар ва дилерлар томонидан амалга 
оширилади. Брокерлар асосан мижознинг номидан ва унинг ҳисобидан 
битимларни амалга ошириб, бунинг учун комиссион тўловлар олади. Дилерлар 
битимларни мижозларнинг топшириғи бўйича, бироқ ўзининг номидан ва 
ўзининг ҳисобига амалга оширади. Дилерлар товарни мулк қилиб сотиб олади 
ва уни сотиб олган нархидан кўра қимматроққа сотишдан манфаатдор бўлади. 
Воситачи (брокер ёки дилер) мижознинг харид қилиш ёки сотиш бўйича учта 
кўрсаткичдан иборат бўлган топшириғини (буйруғини) олади: товар миқдори 
(шартномалар сони), етказиб бериш муддати, нарх. Мижоз билан ҳисоб-
китоблар бевосита ёки биржанинг ҳисоб-китоб палатаси орқали амалга 
оширилади. Брокерлар ва бошқа воситачилар биржага ҳар бир битимдан 
маълум бир фоиз тўлайди. 
Биржанинг ўзи – нотижорат ташкилоти, бироқ унинг аъзолари тижорат 
билан шуғулланиши мумкин. Қоидага кўра, биржа – акциядорлик жамияти 
бўлиб, акциядорлар йиғилиши олдида жавобгар бўлган биржа кенгаши 
(директорлар кенгаши) томонидан бошқарилади. Биржа аъзоларининг икки хил 
тоифаси фарқланади: тўлиқ ва тўлиқсиз. Тўлиқ аъолар барча биржа 
секцияларида (бўлим, бўлинма) биржа савдоларида ҳеч қандай чекловларсиз 
қатнашиш ҳуқуқига эга. Биржа аъзоси операцион залда унга воситачиларсиз 
қатнашиш ҳуқуқини берадиган жойга эга бўлади. Биржа аъзоси белгиланган 
қоидаларга мувофиқ ўз жойини ижарага бериши мумкин. 
Биржанинг операцион зали ахборот ва ҳисоб воситалари, махсус алоқа 
билан жиҳоланади. Битим имзолаш учун жой биржа халқаси (поли), 
шунингдек, ринг, яма (пит) деб ҳам аталади, чунки у залдан 1-1,5 м. пастликда 
жойлашган. Биржа аъзосининг жойи бу - оборудованные телефон, телекс ва 
телефакс алоқаси билан таъминланган, биржанинг электрон-ахборот таблосига 
чиқувчи компьютерга эга бўлган столча, кабина, "тақа" (расту тури). Ҳар бир 
ўрин ўз рақамига эга. 
Брокер таклифини қабул қилган биринчи мижоз кейинги таклифлардан 
қатъи назар, битим тузган деб ҳисобланади. Агар товар харид қилишга бир 
нечта харидор даъваогарлик қилаётган бўлса, улар ўртасида кимошди савдоси 
тамойилида савдо ўтказилади.