Тошкент давлат иқтисодиёт университети т. М. Зияев, Ш. Т. Исроилова, Д. Т.ЁҚУб олий таълимнинг

жадвал.

Иш билан банд аҳолининг иқтисодиёт тармоқлари бўйича таркибининг ўзгариши (якунига нисбатан % ҳисобида)¹.

Иқтисодиётда бандлар, жами	1991	1995	2000	2002	2005	2010
	100, 0	100, 0	100,0	100,0	100,0	100,0
Шу жумладан
Саноатда	14,3	12,4	12,7	12,7	13,2	13,2
Қишлоқ ва ўрмон хўжалигида	42,0	43,8	34,4	32,6	29,1	27,0
Қурилишда	8,2	6,0	7,5	7,8	7,9	9,0
Транспорт ва алоқада	4,8	4,1	4,3	4,4	4,5	4,8
Савдо, умумозқатланиш, моддий техника таъминоти, сотиш ва тайёрлов ишларида	5,6	7,1	8,4	8,4	8,6	10,0
Уй-жой, коммунал хўжалиги, аҳо-лига ноишлаб чиқариш, маиший хизмат кўрсатишда	2,3	2,3	2,8	2,9	2,9	3,0
Соғлиқни саклаш, жисмоний тар-бия, ижтимоий таъминотда	5,9	5,9	6,5	6,7	6,7	8,0
халқ таълими, мадания ва санъат, фан ва фанга	13,7	12,7	12,8	12,9	13,0	14,0

¹ 1993 йилда Ўзбекистон Республикаси халқ хўжалиги (народное хозяйство РУз. В 1993г.). - Т.: Меҳнат, 1995. 42-бет.; Статистический ежегодник регионов Узбекистана, 2002. -Т., 2003. -С18- 20.; Ўзбекистон иқтисодиёти. Ахборот ва таҳлилий шарҳ 2005 йил. Тошкент, «Ўзбекистон», 2006. 88-бет. ЎзР Давлат статистика қўмитаси маълумотлари асосида тузилди.

хизмат кўрсатишда
Молия, кредитлаш ва суғурта-лашда	0,3	0,4	0,6	0,5	0,5	1,0
Бошқариш органларида	1,3	1,0	1,6	1,6	2	2,0
Бошқа тармоқларда	1,6	2,0	8,4	9,5	11,6	10,0

Ушбу маълумотлар мамлакатимиз иқтисодиётидаги таркибий ўзгаришларни ифодалайди. Маълумки, собиқ Иттифоқ тарқаб ўзаро хўжалик алоқалари узилиб қолгач, кўплаб саноат корхоналари ўз фаолиятини тўхтатишга ёки қисқартиришларига мажбур бўлди. Бундай шароитда қазиб чиқариш саноат тармоқларини ривожлантириш, маҳаллий хом ашёларни қайта ишлаш, айрим импорт маҳсулотларининг ўрнини босувчи ишлаб чиқаришларнинг ҳамда автомобилсозлик, электротехника, микробиология ва бошқа илм талаб, замонавий саноат тармоқлари яратилди. Ушбу ишларнинг амалга оширилиши оқибатида 1991-1995 йилларда бу соҳада банд бўлганларнинг улуши 2, қурилишда эса 0,7 пунктгача камайган бўлса, 1996 йилдан бошлаб эса бу кўрсаткич ўсиш тамойилига эга бўлди.
Ислоҳотларни амалга оширишнинг дастлабки босқичида, аҳоли турмуш даражасининг пасайиши оқибатида қишлоқ хўжалигида иш билан бандлар сони анча ўсди. Бунга XX аср 80-йилларнинг охирида қишлоқ аҳолисига қўшимча 700 минг гектардан ортиқ ер участкаларининг берилиши ижобий таъсир кўрсатди.
Қишлоқ хўжалиги корхоналарини 1996 йилдан тажриба асосида ширкат хўжаликларига айлантириш бошланди. 1998 йилдан бошлаб,

Ўзбекистон Республикасининг «Қишлоқ хўжалиги кооперативи (ширкат хўжаликлари) тўғрисида»ги, «Фермер хўжалиги тўғрисида»ги ва «Деҳқон хўжалиги тўғрисида»ги қонунларнинг ҳаётга татбиқ қилиниши оқибатида уруғчиликка ихтисослашган хўжаликлардан бошқа қишлоқ хўжалик корхоналарини босқичма- босқич ширкат хўжаликларига айлантириш, фермер хўжаликларини ташкил этиш, деҳон хўжаликларини давлат рўйхатига олиш ҳамда уларнинг маълум қисмининг ҳуқуқий шахс мақомини олишлари кучайди. Ширкат хўжаликларида меъёрдан ортиқча одамлар ишдан бўшатилди. Шунингдек, пахта экин майдонларининг камайтирилиб, унинг ўрнига кам меҳнат талаб қиладиган ғалла, дон экин майдонлари кўпайтирилди. Бунинг оқибатида ишдан бўшаб қолган кишилар 1996 йилдан бошлаб амалга оширилаётган «Бандлик» дастурига биноан қишлоқларда саноат, қурилиш, транспорт ва бошқа хизмат кўрсатиш соҳаларининг ривожлантириш, шу соҳада тадбиркорлик субъектларини ташкил этиш ҳисобига яратилаётган янги иш ўринларига ўтказилмоқда. Бу жараёнлар туфайли қишлоқ хўжалигида иш билан банд аҳолининг сони ва ҳиссаси камайиб бормоқда. Лекин ҳамон қишлоқ хўжалигида ортиқча иш билан бандлар мавжуд бўлиб, ҳозир ҳам ишлаб чиқариш ҳажмини қисқартирмаган ҳолда 1 млн.дан ортиқ ишловчини қисқартириш зарурати бор. Бироқ бунинг учун қишлоқларда қишлоқ хўжалик маҳсулотларини қайта ишлаш кичик саноат корхоналарини, хизмат кўрсатиш субъектларини вужудга келтириш лозим бўлади.

Аҳолининг иш билан бандлиги таркибидаги муҳим ўзгаришлардан яна бири моддий ишлаб чиқариш тармоқларида
уларнинг улуши 1991 ййлдаги 64,5%дан 2010 йилда 51,0%га тушганлиги, аксинча хизмат кўрсатиш соҳаларида бу кўрсаткичнинг 49,0%гача кўтарилганлигидир. Маълумки, ривожланган мамлакатларда моддий ишлаб чиқариш тармоқларида меҳнат унумдорлиги ва самарадорлиги юқори бўлганлиги туфайли хизмат кўрсатиш соҳалари ривожланган бўлиб, уларда иш билан банд аҳолининг 60-70% фаолият кўрсатади.
Шуни таъкидлаш жоизки, ислоҳотларнинг биринчи босқичида ижтимоий-маданий хизмат кўрсатиш соҳаларида, яъни халқ таълими, соғлиқни сақлаш, маданият, санъат, фан ва унга хизмат кўрсатиш соҳаларида иш билан бандлик камайди. Бунга меҳнат ҳақларидан қониқмаган малакали ходимларнинг бошқа соҳаларга ўтиб кетишлари сабаб бўлди. Аммо ислоҳотларнинг иккинчи босқичида бошланган таълим, соғлиқни сақлаш соҳаларидаги ислоҳотлар, айниқса кадрлар тайёрлаш миллий дастурининг амалга оширилиши, шунингдек, санъат, жисмоний тарбия ва спортга бўлган эътиборнинг кучайиши оқибатида уларда бандлик орта бошлади. Шунга қарамасдан бу соҳаларда, айниқса, таълим соҳасида малакали ўқитувчи, техник-педагоглар етишмаслиги ҳамон жиддий ташвиш уйғотади. Р.Задорожная, М.Ҳакимова, А.Федоровалар «ҳисоб- китобларга кўра, 2005 йилга келиб, республика олий ва ўрта махсус ўқув юртлари ўқитувчиларга бўлган эҳьтиёжни 60-65 фоизга, бугунги кунда тақчил ихтисосликлар бўйича эса 40 фоиздан ҳам камига қондира оладилар.яъни қатий чоралар кўрилмаса,ўрта мактабларда
деярли 100 мингдан зиёд лавозим бўш қолади ёки малакасиз ходимлар томонидан эгалланади»¹ - деб хулоса чиқарганлар.
Аҳоли бандлигини таъминлаш муаммосини ҳал қилишнинг энг асосий йўли – ҳудудий ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришни кенгайтиришдир. Ишлаб чиқариш кучларининг ривожланиши билан мос равишда кичик бизнес ва хусусий тадбиркорликни айниқса қишлоқда замонавий кўп меҳнат талаб қиладиган ва экологик соф ишлаб чиқаришларни жадал ривожлантириш лозим бўлади.

4.