Тошкент давлат иқтисодиёт университети т. М. Зияев, Ш. Т. Исроилова, Д. Т.ЁҚУб олий таълимнинг

БОБ. ИШЧИ КУЧИ БОЗОРИ. ИШЧИ КУЧИГА БЎЛГАН ТАЛАБ ВА ТАКЛИФ

1. Ишчи кучи бозорининг моҳияти, мазмуни ва тузилиши

Ишчи кучи бозори - бозор иқтисодиётининг мухим таркибий кисимларидан бири бўлиб, унда амалга ошириладиган иқтисодий жараёнлар ишлаб чиқаришнинг асосий таркибий қисми бўлган ишчи кучини айирбошлаш муносабатлари билан боғлиқ. Ишчи бозори дейилганда ишчи кучини сотиш, сотиб олиш ва ундан фойдаланиш билан боғлиқ бўлган ижтимоий-иқтисодий муносабатлар мажмуаси тушинилади.

Ишчи кучи бозорида ишчи кучининг қиймати белгиланиши билан бирга уни ёллаш, иш ҳақининг микдори, меҳнат шароитлари, таълим олиш ва касб махоратини ўстириш имкониятлари, иш билан бандлик кафолатлари ва бошқа бир қатор шартлар аниқланади. Ишчи кучи бозори аҳолини иш билан бандлик даражаси, унинг тармоқлар, касб-малака, демографик ва х.к. кўрсаткичлар бўйича тақсимланиши, ишсизликнинг кўлами ва ўзгариши каби асосий жараёнларини акс эттиради.
Ишчи кучи бозори иш берувчилар билан ёлланма иш кучининг манфаатларини юзага келтиришидаги ижтимоий муносабатлар тизимидан иборатдир.
Ишчи кучи бозорининг фаолият кўрсатишидаги бир нечта муҳим қоидаларини қайд қилиб бозордаги иш кучига талаб билан таклиф ўртасидаги иқтисодий муносабатларнинг мажмуидир. Иккинчидан, турли иқтисодий ва ижтимоий манфаатлар ҳамда функцияларнинг туташган жойидир. Учинчидан, корхоналар нуқтаи
назаридан олганда, унинг ходимларининг, яъни потенциал ёки ҳақиқатда ишлаётган, лекин фирма доирасида бошқа иш жойига ўтишни ўйлаётган ходимларнинг ўзаро муносабатда бўлиш майдонидир.
Бозорнинг мохияти ва тузилишини қараб чиқишдан олдин ишчи кучи бозорида нима: «Иш кучи»ми ёки «Меҳнат» сотилиши ва сотиб олинишини аниқлаб олиш зарур. Бу масалада бир қанча бир- бирига зид қарашлар бор. Биринчи қараш - бу бозор муносабатлари Марксча назарияси тарафдорларининг фикрича, ишчи кучи бозорида иш кучи, яъни меҳнатга бўлган қобилият сотилади, уни иш берувчи эксплуатация қилади. Иккинчи хил иқтисодий назариячиларининг фикрича меҳнат бозорида айнан меҳнат сотилади ва сотиб олинади, иш ҳақи меҳнат учун тўланган ҳақдир дейилади. Шунинг учун ҳам бу меҳнат ҳақи дейилади. Учинчи нуқтаи назар тарафдорлари меҳнат бозорини ресурлар бозори деб ҳисоблайдилар. Олди-сотдининг асосий субъектлари бўлиб иш берувчи - меҳнат харидори, шунингдек юридик жиҳатдан эркин ва ҳуқуқий жиҳатдан химояланган мулк эгаси - меҳнат ресурсининг сотувчиси майдонга чиқади. Меҳнат ресурсининг сотувчиси ўз иш кучининг эгаси, яъни меҳнат фаолиятининг муайян турларига бўлган ўз қобилиятларини жамининг эгасидир. Бу алохида ресурс бўлиб, унинг хусусияти ўз мулкдоридан жисмоний жиҳатдан ажралмаслигидадир, бу эса меҳнат бозоридаги олди-сотди объекти хусусиятида акс этади. Бу ўринда бозор битишуви объекти муайян шароитда, муайян вақт бўлган мобайнида муайян сифатга эга бўлган меҳнат ресурси бирлигидан фойдаланиш ҳуқуқи ҳисобланади.
Меҳнат бозоридаги меҳнатнинг нархи ставка-иш берувчи билан ишга ёлланувчи ўртасида тузиладиган шартномада кўрсатиладиган иш ҳақи (соатлик ставка) шаклида намоён бўлади. Ана шу асосда мазкур сифатга эга бўлган меҳнат ресурси бирлигининг бозор нархи меҳнат бозоридаги талаб ва таклиф нисбатига боғлиқ равишда вужудга келади. Натижада меҳнатнинг ҳақиқий нархи иш ҳақининг мувозанатли ставкасини акс эттиради деб қарайдилар. Шахсан бизлар биринчи нуқтаи назарга қўшиламиз. Яъни ишчи кучи бозорида меҳнат эмас балки ишчи кучи сотилади, меҳнат сотилмайди деб қараймиз. Шунинг учун биз меҳнат бозори деб эмас балки ишчи кучи бозори иборасини ишлатиш тарафдоримиз. Ишчи кучи бозорининг асосий таркибий қисмлари умумий таклиф (т) бўлиб, бутун ёлланма иш кучини қамраб олади, шунингдек бу таркибий қисмлардан бири умумий талаб (Т¹) бўлиб, у иқтисодиётнинг ёлланма иш кучига бўлган умумий эҳтиёжидир. Улар жами (меҳнат бозорини) ишчи кучи бозорини ташкил этади.
Ишчи кучи бозори - иқтисодий тизимлар дастаги бўлиб, у меҳнатдан (ишчи кучидан) фойдаланиш ва ишчи кучини такрор ишлаб чиқаришни таъминловчи норма ва тартиблардир.
Ишчи кучи бозорининг фаолият кўрсатишида социал- иқтисодий шартлар:

Шундай қилиб, умумий талаб (Т¹) умумий таклифнинг (Т) кесишуви йўли билан ҳосил бўладиган қисми меҳнатга (ишчи кучига) бўлган қондирувчи талаб (КТ) деган ном билан аталади. Кесишмайдиган қисмлар жорий бозорга мос келади. ЖБ=УБ-+Т,

бунда УБ-умумий ишчи кучи бозори; ЖБ-жорий ишчи кучи бозори.
Жорий ишчи кучи бозори иш кучи ва иш ўринларининг табиий ва механик харакатидир (янги иш ўринларини ишга тушириш ва эскиларини тугатиш). Жорий ишчи кучи бозори айрим элементлардан ташкил топади:
Очиқ ишчи кучи бозори - бу иш қидираётган, тайёрланишга ва қайта тайёрланишга мухтож бўлган фаол аҳоли, шунингдек иқтисодиётнинг барча секторларидаги бўш (вакант) иш ўринларидир;
Яширин ишчи кучи бозори - булар иқтисодиётда расман банд бўлган кишилар, лекин айни вақтда ишлаб чиқаришнинг қисқариши ёки унинг таркибан ўзгариши муносабати билан ишдан озод қилиниши мумкин.

2.