Toshkent davlat iqtisodiyot univyersityeti a. Sh. Bekmurodov, Z. A. Abdullayev, B. M. Badalov

6.2.
 
Xalqaro fond bozori insturmentlari. Xorijiy obligatsiya,
yevroobligatsiyalar va depozitar tilxatlar 
Obligatsiyalar qoidaga ko‗ra, emintentga davriy to‗lovlar foizlar bilan bilan 
birga, ma‘lum muddatga, ma‘lum miqdordagi to‗lovni to‗lash majburiyatini 
yuklaydi. 
Xorijiy obligatsiyalar xalqaro obligatsiyalar bozorining an‘anaviy 
insturmentlardan biri hisoblanadi. Ushbu qarz majburiyatlari boshqa mamlkatga 
sotiladi va uni valyutasida ifodalanadi. Xorijiy obligatsiyaga misol: Germaniyaning 
avtomobil ishlab chiqaruvchisi Porsche obligatsiyalarini AQShga, ularni amerika 
dollarida baholab sotmoqda. Uzoq asrlar davomida xorijiy obligatsiyalar xalqaro 
kapital bozorini muhim insturmenti bo‗lib kelgan. Xalqaro obligatsiya bozorida 
oxirgi inovatsiyalar biri sifatida yevroobligatsiyalar-nominal qiymati emitent 
mamlakat valyutasida emas, balki ular sotiladigan mamlakat valyutasida bo‗ladi
136
.
Xalqaro moliya bozorining globallashuv jarayonlari yuz berayotgan davrda 
ham, xalqaro obligatsiya bozori ichki bozorda reruslarni jalb qilishda yanada 
muhim rol o‗ynamoqda. Xalqaaro obligatsiya bozori birlamchi va ikkilamchi 
xorijiy obligatsiya va yevroobligatsiyalardan tashkil topgan
137
.
136
Mishkin, Frederik S.M71 Ekonomicheskaya teoriya deneg, bankovskogo dela i finansovix rinkov,7-e 
izdanie: Per. s angl. - M.: OOO "I.D. Vilyame", 2006. - 65s.: il. - Paral. tit. angl. 
137
An Introduction to Financial Markets and Institutions\ Second Edition. Maureen Burton, Reynold 
Nesiba, Bruce Brown.-279p.

---

Yevroobligatsiyalar farqlanadi
138
: 
oddiy, almashinuvchi, qaysiki ma‘lum bir vaqtdan keyin yanada yuqori 
daromad olish maqsadida qarzdor–kompaniya aktsiyalariga almashtirish mumkin 
bo‗lgan;
ma‘lum muddatlarda foiz to‗lanmaydigan ―nol kuponli‖, lekin emission kurs 
o‗rnatilishida hisobga olinadigan (ba‘zan sotib oluvchiga qo‗shimcha soliq 
imtiyozlari beriladi) va boshqalar.
Yevroobligatsiyalar bozori – TMK larning o‗rta va uzoq muddatli 
investitsiyalarini 
moliyalashtirishdagi 
muhim 
manbalardan 
biridir. 
Yevroobligatsiyalardan davlat qarzlarni qayta moliyalashtirish va davlat byudjeti 
daromadlarini to‗ldirish uchun foydalanadi. Yevroveksellar bozori hajmi bo‗yicha 
unchalik katta bo‗lmasdan,asosan qisqa muddatli yevrotijorat qog‗ozlari va o‗rta 
muddatli veksellar kiradi. Jahon yevroaktsiya bozori 1983 yildan, asosan 
sindikatlashgan emissiya paydo bo‗lishi bilan rivojlana boshladi, biroq sezilarli 
ravishda yevroobligatsiyadan orqada qolmoqda. Aktsiyalarga almashinuvchi 
obligatsiyalar chiqarilishi bilan jahon qimmatli qog‗ozlar bozorining ushbu 
segmentlarini integratsiyalashuvi ro‗y bermoqda.
Joylashtirishda yyetakchi menejer Angliyaning investitsion banki SG 
Warburg,uning sindikatiga Banque de Brussels, Deutsche Bank va Rotterdamche 
Bank kabi investitsion banklari kirgan bo‗lib, obligatsiyalar London fond birjasida 
aylangan.
Yevroobligatsiyalarni turli mezonlar bo‗yicha tasniflash mumkin
139
:
Daromadni to‗lanish usulidan kelib chiqib:

qat‘iy foiz stavkasi bilan; 

nolli kupon bilan; 

suzib yuruvchi foiz stavkasi bilan.
So‗ndirish usuli bo‗yicha: 

optsion sotib olishga (emmitent belgilangan muddatdan avval so‗ndirish 
huquqiga ega bo‗ladi); 

optsion sotishga (investor belgilangan muddatdan avval so‗ndirish huquqiga 
ega bo‗ladi); 

optsion sotish va sotib olishga 

mudddatidan avval so‗ndirish huquqisiz (so‗ndirish belgilangan muddatda) 
Yevroobligatsiyalar chiqariladi: yagona to‗lash muddatida, bir necha 
muddatlarda, muddatidan oldin so‗ndirish. 
Yevroobligatsiyani 2 turi yevrobond va yevronot mavjud bo‗lib, yevrobondlar 
savdo tizimlari depozitariyasida deponitlanadigan taqdim qilinadigan qimmatli 
qog‗ozlardir. Ular asosan rivojlanayotgan mamlakatlar bozoriga joylashtirilib, 
yevrobondlar uchun ta‘minotga rezerv qilinmasligi, emitentlarga ularni chiqarishda 
qulaylik yaratadi.
138
Mejdunarodnie valyutno–kreditnie i finansovie otnosheniya: Uchebnik /Pod red. L.N. Krasavinoy.–3–e 
izd., pererab.i dop.–M.:Izdateltvo Yurayt,2014.343–344s.
139
Maksimov V.F., Maksimov K.V., Vershinina A.A. Mejdunarodnie finansovie rinki i mejdunarodnie finansovie 
instituti: Uchebno-metodicheskiy kompleks: –M., 2009.–173s

---

146 
Yevronotlar bozor iqtisodiyoti rivojlangan mamlakatlarga emissiya qilinadigan 
nomi yozilgan qimmatli qog‗oz bo‗lib, yevrobondan farqli ravishda yevronotlarni 
chiqarishda ta‘minot yaratish ko‗zda tutiladi. 
Fond bozorining insturmentlari bazis va hosilaviy moliyaviy insturmentlarga 
(ingl. derivatives) ajratilib, hosilaviy moliyaviy insturmentlar narhi ular asoslangan 
bazis aktivlar (moliyaviy majburiyatdan) bahosidan kelib chiqadi.
Bazis instrumentlar turli xil bo‗lib, bularga bank, g‗aznachilik va tijorat 
veksellari, bank aktseptlari, depozit sertifikatlari, obligatsiyalar, aktsiyalarni 
keltirish mumkin. Yevro tijorat veksellari (evrovalyutalardagi veksel) yevrodollar 
depozit sertifikatlar kursiga nisbatan 0,25 % li mukofot bilan 3–6 oy muddatlarga 
chiqariladi. Yevrobozorda omonatchilarga foizlar va omonatni olish huquqini 
tasdiqlovchi, pul mablag‗larini deponitlagani haqidagi banklarning yozma 
guvohnomasi–depozit sertifikatlari keng tarqalgan.
Yevro banklar 25 ming dollar va undan yuqori bo‗lgan nominal qiymat bilan
30 kundan to 3–5 yilgacha depozit sertifikatlari chiqaradi va ularni banklar va 
xususiy shaxslar o‗rtasida joylashtiradi, qaysiki ikkilamchi bozorda relizatsiya 
qilishlari mumkin. Depozit sertifikatlar bo‗yicha foiz stavkalari yevrodollar 
depozitlar foiziga nisbatan past bo‗lsada, lekin ularni ikkilamchi bozorda naqd 
valyutaga sotilishi osondir.
Hosilaviy qimmatli qog‗ozlar jumlasiga:

muomaladagi qimmatli qog‗oz sertifikatlari;

ikkilamchi qimmatli qog‗ozlar–depozitar tilxatlar (amerika va global);

muddatli kontraktlar (fyuchers, forvard, optsion). 
Qimmatli qog‗oz sertifikatlari–xujjatlashtirilgan qimmatli qog‗oz huquqini 
egasiga beruvchi, davlat organidan ro‗yxatga olingan xujjat. 
Ma‘lumki, qimmatli qog‗ozlar portfelini diversifikatsiya qilinishi riskni 
kamaytiradi. Oxirgi yillarda investorlar, turli mamlakatlarda diversifikatsiya 
qilinishi hisobiga ham ayrim risklarni yo‗qotish mumkinligini shuni tushunib 
yetishdi. Qachondir qaysidir mamlakatda iqtisodiy pasayish yuz bersa, boshqa 
mamlakatda iqtisodiy ko‗tarilish bo‗ladi. Agar AQSh dagi inflyatsiya aktsiyalar 
narhini pasayishiga sabab bo‗lsa, Yaponiyada inflyatsiya darajasini o‗sishini 
sekinlashuvi yapon aktsiyalar narhini o‗sishiga olib keladi. Ko‗pgina xorijiy 
kompaniyalarni har qanday AQSh fond bozorida qayd qilinmaganligi, shuning 
uchun, aktsiyalar sotib olish qiyinligi, xorijiy aktsiyalarni sotib olish bilan bog‗liq 
muammo hisoblandi. Vositachilar ushbu muammoni Amerika depozitar tilxatlari 
(ADT) orqali yechimini topishdi.
AQSh banklari xorijiy kompaniyalari aktsiyalarini sotib olib, ularni 
saqlanadigan joylarda saqlashadi. Keyin esa ushbu aktsiyalar qarshi chiqarilgan 
tilxat ichki bozorda, qoidalarga ko‗ra, NASDAQ da sotiladi. ADT lar savdosi faqat 
AQSh dollarida amalga oshirilib, banklar tomonidan dividendlar AQSh dollariga 
konvertatsiya qilinadi. ADT ustunlik tomonlaridan biri, xorijiy kompaniyalarga 
AQSh da firmalarga ega bo‗lmagan xolda SEC qoidalariga rioya etish uchun 
tegishli ma‘lumotlarni ochiq e‘lon qilgan xolda savdoni amalga oshirish 
imkoniyatini beradi.

---