Toshkent davlat iqtisodiyot univyersityeti a. Sh. Bekmurodov, Z. A. Abdullayev, B. M. Badalov

I–bosqich.
XIX asrning 1860- yy.
:
tashqi savdoning rivojlanishi. Valyuta 
bozorining shakllanishi. 
II–bosqich.
XX asrning 1950- yy.
:
kredit mablag‗larining milliy bozorlaridagi 
operatsiyalarning baynalminallashuvi. 1960- yy. xalqaro kredit mablag‗lari 
bozorining shakllanishi. 
47
O.N.Yashina Mejdunarodniy finansoviy rinok i globalnoe regulirovanie 2014. 
48
Mejdunarodniy finansoviy rinok: ucheb. posobie /pod red. d–ra ekon. nauk, prof. V.A. Slepova, d–ra ekon. nauk, 
prof. Ye.A. Zvonovoy.– M.: Magistr, 2007. – 45 s. 

---

48 
III–bosqich
1970- yy.: uzoq muddatli xalqaro kreditlar bozorining 
shakllanishi va xalqaro investitsiya bozorini tashkil etilishi. Milliy fond 
bozorlarining erkinlashuvi. Xalqaro fond bozorlarining shakllanishi. 1980 yy. 
transmilliy bank va kompaniyalarining yuqori sur‘atda rivojlanishi. Xalqaro 
investitsiya va fond bozorining yanada rivojlanishi. Xalqaro sug‗urta bozoridagi 
birinchi tizimli operatsiyalar. Xalqaro kreditlar bozoridagi operatsiyalarning 
ko‗payishi. 
IV–bosqich
XX asrning 1990 yy.: moliya bozorining fond segmentini shiddat 
bilan rivojlanishi. Xalqaro derivativlar bozorining shakllanishi. XXI asrning 2000 
yy. xalqaro derivativlar bozorining shiddatli rivojlanishi. 
Xalqaro moliya bozorining shakllanishi va rivojlanishi bevosita jahon xo‗jaligi 
aloqalarining rivojlanishi, xususan uning tarkibiy qismi bo‗lgan xalqaro savdo bilan 
paralel ravishda amalga oshgan. Jahon iqtisodiyotining faoliyati uchun zarur sharoit 
bo‗lib, bu jahon bozorida kapitalning erkin harakatidir. XXI asrning ikkinchi 
yarmiga kelib, milliy iqtisodiyotning internatsionnalashuvi jarayonlarini tezlashuvi 
jahon iqtisodiyoti tizimining paydo bo‗lishiga olib keldi. Jahon valyuta bozori
tashkil topishining obyektiv zaruriyati paydo bo‗ldi, ya‘ni zamonaviy xalqaro 
moliya bozori shakllanishining tarixiy birinchi bosqichi yuzaga keldi. Jahon valyuta 
bozori dunyo valyuta tizimining mexanizmi sifatida yetarli darajada uzoq muddat 
amal qilib keldi. Zamonaviy xalqaro moliya bozorining boshqa segmentlari amalda 
yuz yildan keyin (xalqaro kredit bozori,xalqaro fond bozori, xalqaro kredit bozori, 
sug‗urta bozori) rivojlana boshladi. Shuning uchun, xalqaro moliya bozorining 
tarixiy birinchi modeli, jahon valyuta bozori hisoblanadi.
Bretton-Vuds yangi xalqaro valyuta tizimining tashkil topishi, (1950- y. oxiri-
1960 y.boshi) xalqaro kredit bozorining sekin-asta rivojlanishiga turtki berdi. Jahon 
xo‗jaligida kapitalni (kredit) joylashishi uchun dastlabki sharoitni paydo bo‗lishi
davrlarida, xalqaro kredit bozorida qisqa muddatli operatsiyalar amalga oshirilgan, 
ya‘ni pul bozori sifatida shakllangan. XXI asr boshlariga kelib, kredit ko‗lamini 
kengayishi va taklif qilinayotgan kreditning turli tuman shakllari sezilarli darajada 
xalqaro fond va investitsiya bozorlarini shakllanishiga turtki berdi.
1970-1990 yy. ko‗p segmentli xalqaro moliya bozorining shakllanishida 
muhim 
o‗rin tutgan
49
: 
xalqaro 
operatsiyalarida 
yyetakchi 
valyutalar 
almashuvchanligining kiritilishi; erkin suzib yuruvchi valyuta kurslari tizimini 
o‗rnatilishi; yyetakchi sanoati rivojlangan mamlakatlarda valyuta rejimining 
liberalizatsiyalashuvi. Xorijiy valyuta oqimlarining erkin harakati xalqaro moliya 
bozorini rivojlanishiga olib keldi.
1990- y. kelib, xalqaro moliya bozorining to‗rtinchi bosqichi hosilaviy 
moliyaviy insturmentlar bozori jadallik bilan rivojlandi. Xalqaro moliya bozori 
rivojlanishining zamonaviy tendensiyalari tahlili quyidagilarni ko‗rsatmoqda: 
ularning jahon xo‗jaligining progressiv rivojlanishi va moliya munosabatlarining 
liberalizatsiyalashuvi va globallashuviga uzviy bog‗liqligi, yetarli tartibga 
solinmasligi, eksport bazasi va rivojlanmagan iqtisodiy struktrasiga ega bo‗lgan 
49
Grishina O.A.,Zvonova Ye.A. Regulirovanie mejdunarodnogo finansovogo rinka: Teoriya, praktika i insturmenti:–
M: INFRA–M, 2010.30–33s. 

---

davlatlar uchun samarasizligi. Ko‗pgina tahlilchi va amaliyotchilar global moliya 
bozorining bunday xarakterda rivojlanishi oxir-oqibatda global moliyaviy 
inqirozlar bilan tugashi mumkinligi to‗g‗risida ta‘kidlab o‗tishgan
50
. 
Hosilaviy moliyaviy insturmentlar bilan savdo dinamikasining o‗sib borishi,
tez o‗zgaruvchi xalqaro iktisodiy munosabatlar sharoitida moliya bozorining
rivojlanishini ta‘minlashga qaratilgan yangi turdagi insturmentlarni jadal 
sur‘atlarda paydo bo‗lishiga olib keldi. Global moliya tizimining hosilaviy
moliyaviy insturmentlar bozori jahon moliyaviy-iqtisodiy tizimini izdan 
chiqaruvchi manba bo‗lib qoldi.
XXI asrning birinchi besh yilligi (2001–2006 yy.) iqtisodiy va moliyaviy 
sharoitlari uchun qulay bo‗lgan davr (xalqaro foiz stavkalarining pastligi, dunyoda 
likvidlik darajasi ortiqchaligi, eksportga jahon talabini yuqoriligi) sifatida namoyon 
bo‗lgan. Mazkur qulay holatdan foydalanib, ko‗pgina o‗rtacha daromadli 
mamlakatlar o‗zining xorijiy valyuta rezervini jamg‗arish, joriy to‗lov balansini 
yaxshilash, qarz yukini pasaytirish va qarzni yanada samarali boshqarish ( qoplash 
muddati uzoq bo‗lgan qarzlar) hisobidan to‗lov qobiliyatini oshirish imkoniyatiga 
ega bo‗lgan. Ko‗pgina yirik qazdorlar esa ortiqcha valyuta rezervlaridan foydlanib, 
katta miqdordagi tashqi qarzlarini sotib olgan.
Jahon moliya bozorining rivojlanishida jahon moliyaviy-iqtisodiy inqiroziga 
qadar quyidagi tendensiyalarni kuzatish mumkin
51
: