Toshkent davlat iqtisodiyot univyersityeti a. Sh. Bekmurodov, Z. A. Abdullayev, B. M. Badalov

8.1-jadval 
Birjadan tashqari Xalqaro derivativlar bozorining hajmi, (mlrd. dollarda)
173
Ko„zlangan umumiy 
majburiyatlar 
(Notional amounts outstanding)
 
Yalpi bozor qiymati 
(Gross market value) 
H2 
2015 
H1 
2016 
H2 
2016 
H1 
2017 
H2 
2015 
H1 
2016 
H2 
2016 
H1 
2017 
All contracts 
492,707 552,921 482,418 542,435 14,492 21,119 14,947 12,690 
Foreign exchange 
contracts 
70,446 
74,196 
68,598 
76,98 
2,579 
3,083 
2,974 
2,329 
Interest rate 
contracts 
384,025 426,797 368,356 415,914 10,148 15,508 
9,992 
8,499 
Equity-linked 
contracts 
7,141 
6,631 
6,14 
6,836 
495 
515 
472 
527 
Yuqoridagi jadval ma‘lumotlardan ko‗rinadiki, birjadan tashqari derivativlar 
bozorida mulkchilikka bog‗liq derivativlarning sof hajmi yuqori bo‗lsa, umumiy 
bitimlar bo‗yicha foiz stavkasi bitimlarining hajmi yuqori ekanligini ko‗rish 
mumkin. 
Xalqaro amaliyotda moliyaviy derivativlar quyidagi maqsadlarda qo‗llaniladi.
1. Risk-menejment. Korporatsiyalar, banklar va investitsiya fondlari o‗zlarini 
kutilayotgan risklarni sug‗urta qiladi. Xedjirlash o‗z ichiga tayanch aktiv narxining 
noqulay o‗zgarishdan himoya qiluvchi bitimni xarid qilishni qamrab oladi. Risk-
menejmentning eng umumiy misollariga quyidagilarni kiritish mumkin:
173
 
http://stats.bis.org/statx/srs/table/d5.1
  

---

-fond portfelini sug‗urta qilish: moliya aktivining narxi pasayishdan 
yo‗qotishlarni bartaraf etishi uchun ―himoyaviy nut‖ strategiyasi; 
-byudjetlashtirish: korporatsiyalar rejali byudjetning ijrosini ta‘minlashni 
istab, foizli derivativlarga murojaat qiladilar; 
-ipoteka: qarz oluvchilar ko‗chmas mulkni kafil tarzida qo‗yib olishidan 
himoya qilishadi; 
-moliyaviy menejment: emitentlar obligatsiyalar bo‗yicha foizlarni davriy 
ravishda to‗lashni rejalashtirib, kosh-oqimlarda noqulay o‗zgarishlardan o‗zlarini 
muxofaza qilish uchun optsionlar va svoptsionlar bo‗yicha ish ko‗radilar; 
-annuitet: sug‗urta komapniyalai qayd qilingan va o‗zgaruvchi stavkalar 
o‗rtasidagi arbitrajda o‗ynab, o‗zlariga investitsiyalardan kafolatlangan foizli 
daromadni ta‘minlaydilar; 
-tashqi savdo: eksportchilar o‗zlariga tushgan mablag‗ning kattaligini valyuta 
derivativlari hisobiga qayd qiladilar. 
2. Spekulyatsiya . Spekulyativ strategiyalar to‗g‗risida juda ko‗p adabiyotlar 
mavjud. Shuni ta‘qidlash lozimki, spekulyativ operatsiyalar bo‗yicha qaror qabul 
qilish jarayoniga bir necha omil ta‘sir ko‗rsatadi; 
-moliyaviy derivativlarning valyutilligini baholash; 
-texnik tahlil; 
-makroiqtisodiy tahlil u o‗z bo‗lajak foiz stavkalarini, inflyatsion kutishlari va 
mijozlarning derivativlarga talabini oladi; 
-uzoq muddatli davrda moliyaviy derivativlarga taklif va talab to‗g‗risida 
mijozlar ahboroti; 
-hosilaviy vositalarga narx belgilashning turli xil modellari yordamida past 
baholangan va artiqcha baholangan bitimlarni aniqlash; 
-pozitsiyani ochish xarajatlari. 
3. Investitsiyalarning daromadligini oshirish. Obligatsiyalar portfelini 
boshqaruvchilar, agar o‗z aktsiyalariga optsion koll sotsalar ―yonilga koll‖ sifatida 
ma‘lum bo‗lgan pozitsiyani egallshlari mumkin‖. Optsionning strayk-narxi bazis 
aktivga nazarda tutiladigan narxdan yuqori bo‗ladi. Agar obligatsiyadagi xaqiqiy 
baho strayk-narxdan past qolsa, u holda optsion bajarilmaydi va boshqaruvchi 
mukofat sifatida lptsion pulini (mukfotini) oladi. Agar xaqiqiy narx strayk narxidan 
yuqori bo‗lsa, u holda boshqaruvchi o‗z qog‗ozlarini sotib, bu holda ham datslabki 
pozitsiyaga (xolatga) nisbatan yutadi. Bunday strategiya investitsiya fondlari uchun 
umum e‘tirof etilgan hisoblanadi. 
4. Boshqa bozorlarga kira olish. Foizli svoplar kabi svoptsionlar muqobil 
bozorda o‗zlashtirib olishga imkon beradi. Faraz qilaylik, qarz oluvchi o‗zgaruvchi 
foiz stavkasi bilan svop yordamida qayd qilingan foizga o‗tib olishi mumkin 
bo‗lsin. Ko‗pgina shu tarzda qarz olish qayd qilingan foizli oddiy kredit olishdan 
arzon tushar ekan. Ikki bozor o‗rtasidagi o‗ziga xos arbitraj yuzaga keladi. Ayrim 
instiuttsional investorlar, masalan, pensiya jamg‗armalari aktsiyalarga mablag‗ 
kiritishga cheklashalr qo‗yiladi. Cheklashlarni chetlab o‗tish uchun tuzilmaviy 
maxsulotlar konvertatsiolanuvchi obligatsiyalar yoki varrantli obligatsiyalar 
kabilardan foydalaniladi. Agar hatto investor bozorga to‗g‗ridan to‗g‗ri chiqish 

---

188 
imkoniyatiga ega bo‗lsa ham, unga ba‘zan derivativlar yordamida tayanch (bazis) 
aktvilar bilna ish ko‗rish arzonroqdir.