Toshkent davlat iqtisodiyot univyersityeti a. Sh. Bekmurodov, Z. A. Abdullayev, B. M. Badalov

Fyuchers va forvard shartnomalarining o„zaro qiyosiy taqqoslamasi 
Fyuchers 
Forvard 
Ikki tomon o‗rtasida o‗zaro xususiy 
shartnoma 
Ayriboshlashda savdolanadi 
Stardartlashmagan 
Standartlashgan shartnoma 
Odatda bitta belgilangan yetqazib berish 
kuni 
Yetqazib berish kunlari o‗zgarishi 
mumkin 
Shartnoma oxirida qayta baholanadi 
Har kuni qayta baholanadi 
Odatda yetqazib berilishda oxirgi hisob – 
kitob amalgaoshiriladi 
Shartnoma odatda muddatidan oldin 
bajarilishi mumkin
Ba‘zi kredit risklari mavjud 
Deyarli kredit riski yo‗q 
Optsionlar 
Optsionlar ham birjada va birjadan tashqari bozorda savdo qilinadi. Odatda 
optsionning ikta turi farqlanadi. Kol optsion (
call option
) shartnoma egasiga 
belgilangan ma‘lum moliyaviy aktivning kelajakdagi belgilangan kunda va aniq 
narxda sotib olish huquqini bersa, put optsion (
put option
) esa shartnoma egasiga 
belgilangan ma‘lum moliyaviy aktivning kelgusidagi aniq belgilangan kunda va 
aniq narxda sotish huquqini beradi. Shartnomadagi narxning o‗rnatilishi tortishuv 
narxi 
(strike price yoki exercise price
) deb ataladi va shartnomada ko‗rsatilgan kun 
esa bajarish muddati yoki shartnomaning yetuklilik muddati deb ataladi. Bundan 
tashqari optsionning Amerika optsionlari (
American options
) va Yevropa 
optsionlari (
European options
) turlari mavjud bo‗lib, unga ko‗ra Amerika 
optsionlari shartnomaning yetuklilik muddati kelgunicha istalgan muddatda amalga 
oshirilish huquqini bersa, Yevropa optsionlari esa yetuklilik muddati kelgan 
muddatda amalga oshiriladi xolos. Xalqaro savdolar ayriboshlanishi amalyotida 
eng ko‗p qo‗llaniladigan optsionlar bu Amerika optsionlaridir. Odatda, ustav 
kapitali optsionlari bozoridagi bitta shartnoma bu 100ta aktsiyalarning sotib olish 
yoki sotishga teng kelishuvdir. Shuni ta‘kidash joizki, optsion egaksiga biror 
aktivni ayriboshlash huquqini beradi. Optsion egasi bu xuquqni bajarish uchun 
majbur emas. Aynan optsionning shu xususiyati forvard va fyuchers 
shartnomalaridan farqini ko‗rsatadi, ya‘ni forvard va fyuchers shartnoma egalari 
shartnomada belgilangan moliyaviy aktivni sotish yoki sotib olinishiga majbur. 
Ammo forvard va fyuchers shartnomalarida ayriboshlash narxi belgilangan narxda 
amalga oshiriladi, optsionda esa sotib olishda narx shakllantiriladi. Optsion 
bozorida umuman olganda 4 turdagi ishtirokchilar ishtirok etishadi: 
-
Kol optsion sotuvchilari; 
-
Kol optsion oluvchilari; 
-
Put optsion sotuvchilari; 
-
Put optsion oluvchilari; 
Sotuvchilar odatda uzoq muddatli pozittsiya egasi deb ataladi va sotuvchilar esa 
qisqa muddatli pozittsiya egasi deb nomlanadi. Optsionning sotilishi yana optsion 
shartnomasining chivarilishi deb ham ataladi. 

---

190