Toshkent davlat iqtisodiyot univyersityeti a. Sh. Bekmurodov, Z. A. Abdullayev, B. M. Badalov

Dilerlar –
 
xalqaro valyuta bozorida valyuta bitimlarining havfini o‗z 
zimmasiga olib, o‗z nomidan va o‗z hisobidan xarakat qiladi. Xalqaro valyuta 
bozorida dilerlar institutining zarurligi obyektiv holat. Bu obyektivlik quyidagicha 
asoslangan. Real (haqiqiy) xalqaro valyuta bozori ideal bozordan farq qiladi, 
chunki, masalan, valyutani sotib oluvchilar uni sotuvchilardan ancha ko‗p 
bo‗lganda ko‗pincha uning balanssanmaganligi holatiyuzaga keladi. Xalqaro 

---

106 
valyuta bozorining buzilishi holati unda dilerlar mavjud bo‗lishi zarurligigni 
izohlaydi, dilerlar valyutani o‗z hisobidan (xaridorlarga qo‗shimcha ravishda) sotib 
olishga va valyuta aktivlarini shaxsiy mablag‗lari hisobidan sotishga doim tayyor 
turadilar. Dilerlarning faoliyati xalqaro valyuta bozorini muvozanatlaydi: ular 
xalqaro valyuta bozori yetarli miqdordagi valyuta aktivlari bilan to‗liq bo‗lishi 
uchun valyutani past narxlarda sotishga va yuqori valyuta kurslarida xarid qilishga 
tayyordirlar (dilerning foydasi bitimlar bo‗yicha komissiya (vositachilik) 
haqlaridan yig‗iladi). Bu asosiy vazifasidan tashqari dilerlar xalqaro valyuta 
bozorida yana ikki vazifani bajarishadi. Birinchidan, ular xalqaro valyuta 
bozorining boshqa ishtirokchilariga valyuta kurslari to‗g‗risidagi eng to‗liq 
axborotni taqdim etishadi. Ikkinchidan, xalqaro valyuta bozorining ayrim 
mintaqaviy sektorlarida ular brokerlar, ya‘ni mijozlarning hisobidan va topshirig‗i 
bo‗yicha xarakat qiluvchi valyuta vositachilari xizmatlarini taqdim etishadi. 
Xalqaro valyuta bozorini va xususan valyuta kurslarini barqarorlashtirish 
funktsiyasi dilerlarini bu bozorda imtiyozli holatga qo‗yadi. Axir dilerlar 
oppozitsion operatsiyalarni amalga oshirib (masalan, sotish kerak bo‗lganda harid 
qilib), xalqaro valyuta bozorini ―qulashdan‖, ya‘ni u yoki boshqa tomonga haridlar 
yoki sotuvlar og‗ishlardan muhofaza (sug‗urta) qiladi.
Xalqaro valyuta bozorida faoliyat yuritayotgan dilerlarning daromadi 
(komissiya) valyutani sotish kursi vavalyutani harid qilish kursi o‗rtasidagi farqdan 
iborat. Dilerlarning chayqovchilardan farqi shundaki, dilerlar valyutalarning oldi-
sotdisini bitimlari bo‗yicha ishlaydigan o‗zining mijozlar (kontagentlar) doirasiga 
ega. 
Xalqaro valyuta bozorining birjadan tashqari sektorida vositachilar (brokerlar 
va dilerlar)ning funktsiyalarini banklar va boshqa kredit-moliya institutlari bajaradi. 
Bozorning bu sektorining o‗ziga xos xususiyati shundaki, ko‗pchilik 
vositachilardan farqli ravishda tijorat banklari, odatda, vositachilik xizmatlarining 
butun majmui taqdim etiladigan mijozlar bilan ishlaydi (4.8- rasm). 

---