Toshkent davlat iqtisodiyot univyersityeti a. Sh. Bekmurodov, Z. A. Abdullayev, B. M. Badalov

foyda marjasining pastligi
. XXI asrga kelib aloqa 
vositalarining hamda kompyuter texnologiyalarining rivojlanishi tufayli moliya 
bozoridagi tebranishlar to‗g‗risidagi axborotlar dunyo bozorlari bo‗ylab tarqalishi 
bozor ishtirokchilariga deyarli teng imkoniyatlar yaratdi. Shu sababli valyuta 
bozoridagi o‗zgarishlar ham bozor ishtirokchilariga boshqa ishtirokchilar oldida 
katta ustunlik bermaydi. 
Xalqaro valyuta bozorining boshqa muhim xususiyatlarga ham ega. Masalan, 
xalqaro valyuta bozorining valyuta operatsiyalarining bajarilishini ta‘minlovchi 
tashkiliy-institutsional mexanizmi rivojlangan infratuzilmani o‗z ichiga qamrab 
oladi. Xalqaro valyuta bozorining barcha ishtirokchilari milliy va xalqaro qonun 
hujjatlarida va amaliyotda qayd etilgan me‘yorlar asosida harakat qiladilar. Bu 
xususiyat xalqaro valyuta bozorini chet el valyutasining turli xil norasmiy muomala 
shakllaridan ajratib turadi. 
Shuningdek, xalqaro valyuta bozorining muhim xususiyati uning xalqaro 
savdoga, kapitalning xalqaro harakatiga va xalqaro hisob-kitoblarga xizmat 
ko‗satish qobiliyati hisoblanadi. Xalqaro valyuta bozori – ayrim mamlakatlarning 
valyutalarini baholash va almashtirish mexanizmidir. Bu unga xalqaro iqtisodiy 
tovarlar va xizmatlar harakatini, chet el valyutasini sotib olish va sotishni, chet el 
valyutasidagi qimmatli qog‗ozlar va kreditlar aylanishini hamda boshqa valyuta 
vositalarini tartibga solish imkonini beradi. 
Xalqaro valyuta bozorining yana bir xususiyati, har qanday boshqa bozorning 
xususiyati kabi shundan iboratki, uning faoliyat yuritishi talab va taklifning 
fundamental bozor qonunlariga asoslanganligidir. Xalqaro valyuta bozorida milliy 
valyutalar tegishli davlat hududida o‗zining yagona qonuniy to‗lov vositasi sifatini 
yo‗qotadi. Ular taqqoslash va xalqaro bozorda baholash obyekti bo‗ladilar. Bunday 
baholashda har bir valyutaning to‗lov vositasi va xalqaro miqyosda qiymat 
o‗lchovi rolida ishtirok etishi qobiliyati hisobga olinadi. Natijada, xalqaro valyuta 
bozorida har bir milliy valyuta boshqa mamlakatlar valyutalariga nisbatan xalqaro 
bahosini oladi. Ammo milliy valyutaning xalqaro valyuta bozoridagi qiymatiga 
uning konvertatsiyalanish qobiliyati, shuningdek, zaxira valyuta vazifasini bajara 
olish imkoniyati ham ta‘sir etadi. 
Zamonaviy valyuta bozorining muhim xususiyatlaridan tashqari uning faoliyat 
yuritishi natijasida kelib chiquvchi bir qator qo‗shimcha xususiyatlar bilan ham 
tavsiflash mumkin: 

---

90 
-
valyuta operatsiyalari amalga oshirish shakllarining yagona shaklga 
keltirilganligi; 
-
valyuta va kredit risklarini oldini olish (cheklash) maqsadidagi 
operatsiyalarning keng rivojlanishi; 
-
hisob-kitoblar banklarning vakillik hisob raqamlari orqali amalga oshirishi; 
-
valyuta kurslari barqaror emasligi; 
-
arbitraj va spekulyativ operatsiyalar hajmining almashuv (xarid qilish va 
sotish) operatsiyalari hajmidan kattaligi. 
Xalqaro valyuta bozori yuqorida ta‘kidlab o‗tganimizdek, kun davomida 
uzluksiz faoliyat yuritishi bilan bir qatorda, jahon xo‗jaligi hajmiga nisbatan yirik 
hajmlardagi operatsiyalarni amalga oshirilishi bilan ajralib turadi.
Xalqaro valyuta bozori shakllangan tizim sifatida quyidagi elementlardan 
tarkib topadi: 
-
rezerv va kollektiv valyutalar; 
-
valyutalarning o‗zaro almashinuv sharoitlari; 
-
valyuta kursi rejimi; 
-
valyuta cheklovlarini davlatlararo tartibga solish; 
-
to‗lo balansini tartibga solish; 
-
kredit instrumentlaridan foydalanish vositalarini soddalashtirish; 
-
xalqaro hisob-kitoblar shaklini soddalashtirish; 
-
xalqaro oltin va valyuta yuozorlari rejimi; 
-
xalqaro valyuta bozorini tartibga soluvchi tashkilotlar. 
Xalqaro valyuta bozori moliya bozorining eng yirik segmenti sifatida moliya 
bozori uchun zarur bo‗lgan likvidlilik bilan ta‘minlaydi. 
Xalqaro valyuta bozori quyidagi asosiy funktsiyalarni bajaradi.