Toshkent davlat iqtisodiyot univyersityeti a. Sh. Bekmurodov, Z. A. Abdullayev, B. M. Badalov

8.2. Xalqaro derivativlar bozoridagi asosiy operatsiyalar 
Hozirgi rivojlangan derivativlar bozori tarkibidagi asosiy derivativlar turi bu 
spot, forvard, fyuchers, optsion, svop va arbitraj shartnomalari hisoblanadi. 
Derivativlar bozoridagi shartnomalar orasida eng sodda turi bu 
spot
bo‗lib, u 
spot (joriy) kursga asoslanib tuziladigan shartnoma bo‗lib, uning bajarilish muddati 
ikki bank ish kunini o‗z ichiga oladi. 
Forvard shartnomalari
Derivativlarning keyingi sodda turi bu 
forvard
shartnoma bo‗lib, u ma‘lum 
bir aktivni kelgusida aniq muddat va narxda sotib olish yoki sotish bo‗yicha 
kelishuv hisoblanadi. Forvard shartnomalari spot shartnomasi orqali ham tuzilishi 
mumkin, ya‘ni unda aktivni sotish yoki sotib olish kelishuvi bugun amalga 
oshirilishi lozim. Forvard shartnomalar savdosi birjadan tashqarida amalga 
oshiriladi, odatda ikta moliyaviy institutlar o‗rtasida yoki moliyaviy institut va 
uning biror mijozi o‗rtasida tuziladi. Forvard shartnomasining bir tomoni uzoq 
muddatli deb hisoblasa va ma‘lum bir aktivni aniq belgilangan kelgusidagi kun va 
aniq belgilangan narxda sotib olsa, boshqa tomon qisqa muddatli deb hisoblaydi va 
aktivni belgilangan narxda o‗sha kuni sotishi kerak deb hisoblaydi. Forvard 
shartnomalari xorijiy birjalarda juda mashhur bo‗lib, ko‗pkilik katta banklar spot va 
forvard shartnomalarini xorijiy birja savdolarida amalga oshirishadi. Spot 
shartnomalari xorijiy valyutani darrov yetqazib berish operatsiyalari uchun 
ayriboshlash savdolarida foydalaniladi. Forvard shartnomalari esa kelgusida 
belgilangan vaqtda yetqazib berish uchun birjadagi ayriboshlash savdolarida 
foydalaniladi. Forvard shartnomalari xorijiy valyuta riskini xedjerlashda 
qo‗llanilishi mumkin. 
Fyuchers shartnomalari
Forvard shartnomalari singari, 
fyuchers
shartnomalari ham ikki tomon 
o‗rtasidagi ma‘lum bir aktivni kelgusida belgilangan vaqt va narxda sotilishi yoki 
sotib olinishi bo‗yicha kelishuv hisoblanadi. Forvard shartnomalaridan farqli 
ularoq, fyuchers shartnomalari odatda birjada ayriboshlanadi. Savdoni amalga 
oshirish uchun ayriboshlash shartnomasi aniq standartlashgan xususiyatlarni o‗zida 
mujassamlashtirishi kerak. Shartnomani tuzayotgan ikki tomon bir–birini bilishi 
shart emas, ayriboshlash har ikki tomonga shartnomani bajarilishi uchun kafolat 
berish mexanizmini ta‘minlaydi. Eng katta fyuchers shartnomalari ayriboshlanishi 
Chikago Savdo Birjasida amalga oshiriladi. Fyuchers shartnomalari tovar xom–
ashyo birjasidan tashqari moliyaviy aktivlar, ya‘ni aktsiya narxlari, valyutalar, va 
G‗aznachilik obligatsiyalari uchun ham tuziladi. 

---