Toshkent davlat iqtisodiyot univyersityeti a. Sh. Bekmurodov, Z. A. Abdullayev, B. M. Badalov

KORPORASIYALAR
9.1.
 
Transmilliy korporatsiyalari moliyaviy oqimlarining umumiy tavsifi 
Bugungi kunda jahon xo‗jaligining asosiy ishtirokchilaridan bo‗lgan 
transmilliy korporatsiyalarning (TMK) ahamiyati oshib bormoqda. UNCTAD 
tomonidan yillik nashr qilinadigan World investment report (2017y.) 
ma‘lumotlariga ko‗ra 2016- yilda TMK bo‗yicha xalqaro ishlab chiqarish 
hajmining qo‗shilgan qiymat yaratilgan xolda o‗sishi taxminan 8355 mlrd. AQSh 
dollarga teng bo‗lib, TMK filiallarida 82140 ming kishi ishlab kelmoqda.
9.1-rasm. TMK lar daromadi va daromadliligi 2006-2016 yy.
(mlrd. AQSh dollari va foizda)
Manba: ©UNCTAD, FDI/MNE database (www.unctad.org/fdistatistics). 
UNCTAD bahosiga ko‗ra bugungi kunda kompaniyalarning xorijiy 
filiallaridagi aktivlarining umumiy qiymati 105778 mlrd. AQSh dollarini tashkil 
etib, ushbu filiallardagi eksport hajmi 7803 mlrd. AQSh dollariga etgan. 
2008-2009 yy. moliyaviy-iqtisodiy inqirozning salbiy oqibatlariga qaramasdan 86 
mingdan ortiq xorijiy filiallarga ega bo‗lgan 1500 ga yaqin (umumiy TMK lar 
sonidagi ulushi 1,5 foizni tashkil etadi) davlat TMK lari jahon iqtisodiyotida 
(ayniqsa moliya, xizmat ko‗rsatish, transport) muhim o‗rin tutmoqda
174
.
Transmilliy korporatsiyalar
–xorijiy aktivlarga (kapital qo‗yilma) ega 
bo‗lgan o‗z operatsiyalarini xorijiy mamlakatlarda olib boradigan yirik ishlab 
chiqaruvchi–moliyaviy,ilmiy–texnologik,savdo–servis birlashmasi.
174
World investment report 2017
.

---

Ko‗pgina g‗arblik tadqiqotchilar tomonidan TMKlarning quyidagi belgilari 
ajratib ko‗rsatiladi
175
: chiqarilgan mahsulotlar bittadan ko‗p mamlakatlarda 
realizatsiya qilinishi; ikki va undan ortiq mamlakatlarda xorijiy sho‗‘ba korxona va 
filiallari mavjudligi; korporativ mulkni turli mamlakat rezidentlari o‗rtasida 
taqsimlanishi (to‗g‗ridan-to‗g‗ri xorijiy investitsiyalar va xorijiy korxona iqtisodiy 
faoliyati ustidan nazoratni ta‘minlovchi aktsionerlik kapitalidagi xissali ishtiroki); 
ko‗p millatli xodimlar tarkibi. So‗nggi yillarda korporatsiyalarning xalqaro 
maqomini belgilovchi belgilari quyidagi bosh kompaniya joylashgan mamlakatdan 
tashqaridagi savdo foizi o‗lchami, boshqa davlatlar hududidagi aktivlar ulushi,
yuqori boshqaruv tarkibi va boshqa ko‗rsatkichlar bilan to‗ldirilgan. Shuningdek, 
kapitallashuvni 
baholashning 
sof 
iqtisodiy 
mezonlaridan 
tashqari, 
kompaniyalarning TMK maqomini aniqlashda bir qator mezonlar ham mavjud, 
masalan: korporatsiya faoliyat ko‗rsatadigan mamlakat soni (kamida 2 tada 6 
tagacha); korporatsiya ishlab chiqarish quvvatlari joylashgan mamlakatlarning eng 
kam soni;korporatsiya oborotining ma‘lum miqdori; korporatsiya daromadi yoki 
sotuvidagi xorijiy operatsiyalarning minimal ulushi (qoida bo‗yicha 25 %); 3 va 
undan ortiq mamlakatlarda 25 foizdan kam bo‗lmagan ―ovoz beruvchi‖ 
aktsiyalarga egalik qilishi; korporatsiyaning boshqaruv va baynalminal xodimlari 
tarkibi.
UNCTAD tomonidan quyidagi mezonlar asosida kompaniyalarning TMK 
maqomi aniqlanadi: 

kamida 6 ta mamlakatda filiallari mavjudligi; 

yillik oboroti (sotish hajmi) 1 mlrd. dollardan ortiq bo‗lishi; 

kompaniya umumiy aktivi qiymatida xorijiy aktivlarning ulushi kamida 25-
30 foizni tashkil etishi; 

kompaniya umumiy oborot hajmining 1/5-1/3 qismi tashqi operatsiyalar, 
mamlakat tashqarisida amalga oshirilishi; 

3 va unda ortiq mamlakatlarda 25 foizdan kam bo‗lmagan miqdordagi 
aktsiyalarga egalik qilish. 
Transmilliy korporatsiyalar o‗zini rivojlanishida bir necha bosqichlardan 
o‗tgan bo‗lib,ushbu bosqichlarni shartli ravishda (birinchi avlodi beshta avlodga 
ajratilgan
176
:
1.
TMK lar paydo bo‗lishidan 1918- yilgacha bo‗lgan davrda kartel va 
sindikatlar shaklida bo‗lgan. 
Kartel
–bir turdagi mahsulotlar ishlab chiqaruvchi 
mustaqil kompaniya va firmalarning shartnoma asosidagi ittifoqi. Kartel a‘zolari 
o‗zlarining huquqiy va iqtisodiy mustaqilligi saqlagan xolda hudud va bozorlarni 
chegaralash, narhlar bo‗yicha kelishib olish orqali ishtirokchilarning monopol 
yuqori foyda olishini ta‘minlaydi.