Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti «sotsiologiya»

2. Shaxs to‘g‘risidagi nazariyalar

Sotsiologiya va psixologiyada ko‘plab shaxs masalasiga bag’ishlangan nazariyalar mavjud. Ular bir-biridan metodologik yondashuvlari asosida farqlanadi. Misol uchun marksizmdagi shaxs nazariyasi, Ch.Kuli va Dj.Midning “ko‘zgudagi men” nazariyasi, Z.Freyd, E.Eriksonning psixoanalitik nazariyalari; J.Piajening bilishning rivojlanishi nazariyasi, L.Kolbergning ahloqiy rivojlanish nazariyasi; R.Linton, M.Moreno,T.Parsonsning shaxsning rolli nazariyasi va boshqalar.

Sotsiologiyadagi funksional yondashuv shaxsni o‘rganishdagi status-rolli nazariyaning shakllanishiga sabab bo‘ldi. Bunda shaxs jamiyat uchun xarakterli bo‘lgan status va rollarning majmuasi sifatida ko‘rilib, uning bajarayotgan vazifalari tahlil qilinadi. Bugungi kunda sotsiologiyada aynan rolli nazariya sotsiologik jihatdan eng maqbul sanalmoqda¹³⁰. Aytib o‘tish kerakki, insonni akter sifatida qabul qilish an'anasi anchadan beri mavjud va xatto antik davr olimlarida ham uchraydi. Mazkur rolli nazariyaning asosiy tushunchalari “sotsial rol” va “sotsial status” hisoblanadi. Ular shaxsning jamiyatdagi o‘rni va uning bajaruvchi vazifalarini uning jinsi, yoshi kabilar asosida belgilab beradi.

“Sotsial rol” tushunchasi XX asrda E.Dyurkgeym, M.Veber, keyinchalik, T.Parsons, T.Shibutani, R.Linton va boshqalar tomonidan ishlab chiqilgan. Keyinchalik u turli sotsiologik nazariyalarda, jumladan, funksionalistik va interaksionistik nazariyalarda ham o‘z ifodasini topdi¹³¹. Rossiya sotsiologiya fanida I.S.Kon va V.A.Yadov o‘z asarlarida sotsial rol masalasini yoritgan.

I.S.Konning fikricha, “sotsial rol – bu o‘ta shaxsiy masala bo‘lib, hech kimning individualligi bilan bog‘liq emas. U har bir insonda u yashovchi jamiyat kutishlari asosida shakllanadigan vazifalar bo‘lib, uning sotsial tizimda egallagan o‘rni bilan belgilanadi”. Demak, sotsial rol – jamiyat sotsial tizimida ma'lum joyni egallagan shaxsdan talab qiluvchi qator talablar yig‘indisi (ma'lum xatti-harakatning bajarilishini kutish). Mazkur talablar qator sotsial normalarda o‘z ifodasini topadi. Talablarning amalga oshirilishi sotsial sanksiyalar vositasida ta'minlanadi.

Hech bir sotsial rol qat'iy belgilangan xatti-harakatlar modeli sanalmaydi. Rolga tegishli bo‘lgan xatti-harakatlar vaqt o‘tishi bilan va turli vaziyatlar ta'sirida o‘zgarishi mumkin. Garchi jamiyat shaxsdan uning rollariga tegishli bo‘lgan vazifalarni bajarishni talab qilsada, faqatgina individning xarakteri va individual xususiyatlari uning qay darajada va shaklda mazkur vazifalarni bajarishini belgilab beradi.