Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti sh. Shodmonov iqtisodiyot nazariyasi

absolyut (mutloq) qo‘shimcha maxsulot
deyiladi. 
Ish kuni o‘zgarmaganda zaruriy ish vaqtini kamaytirib, qo‘shimcha ish 
vaqtini ko‘paytirish evaziga olingan qo‘shimcha mahsulot esa nisbiy 
qo‘shimcha mahsulot deb ataladi. 
Masalan, ish kuni davomiyligi 8 soat hajmida 
qolgani holda, mehnat unumdorligi va intensivligini oshirish hisobiga zaruriy 
mahsulot yaratishga sarflanishi kerak bo‘lgan vaqt 4 soatdan 3 soatga tushirildi, 
deb hisoblaylik. Bunda qo‘shimcha mahsulot yaratishga sarflangan vaqt 5 soatga 
etadi, ya’ni nisbiy qo‘shimcha mahsulot hajmi ortadi. 
Hozircha bizning iqtisodiy amaliyotimizda (statistik, buxgalteriya hisoblarida) 
zaruriy va qo‘shimcha maxsulot hisoblanmaydi. Lekin ularning miqdorini, o‘sishi 
va kamayishini hamma darajalarida hisob-kitob qilish mumkin. Buning uchun 
ularni hisoblash usullarini ishlab chiqish zarur. 
Yil davomida olingan qo‘shimcha mahsulotlar yig‘indisi qo‘shimcha 
mahsulot massasi, uning zaruriy mahsulotga nisbati esa (foizda ifodalanishi) 
qo‘shimcha mahsulot normasi deb yuritiladi. 

---

80 
Agar qo‘shimcha mahsulot normasini m
'
, massasini m, zaruriy mahsulotni v 
bilan belgilasak qo‘shimcha mahsulot normasi
%
100
'


v
m
m
ko‘rinishdagi formula bilan aniqlanadi.
Misol uchun, «A» korxonaning yil davomidagi qo‘shimcha mahsulot massasi 
100 mln. so‘m, zaruriy mahsulot hajmi esa 250 mln. so‘mdan iborat bo‘lsin. U 
holda qo‘shimcha mahsulot normasi 40% ni tashkil etadi 
'
m
=(100/250)*100.
Ma’lumki, qo‘shimcha mahsulot bilan zaruriy mahsulot o‘rtasida har doim 
ziddiyat va aloqadorlik bo‘ladi. Ularning har ikkalasidan ham butun iqtisodiyotni 
rivojlantirish va jamiyat a’zolarining farovonligini oshirish maqsadlari yo‘lida 
foydalaniladi. 
Ba’zan davriy matbuotda va ayrim adabiyotlarda qo‘shimcha maxsulotning 
mazmunini to‘g‘ri tushunmaslikdan uni qo‘shimcha qiymat va qo‘shilgan qiymat 
bilan bir xil sinonim tushuncha sifatida ifoda etiladi. Lekin qo‘shimcha maxsulot 
tushunchasi qo‘shimcha qiymat va qo‘shilgan qiymat tushunchalaridan sifat va 
miqdor jihatidan tubdan farq qiladi. 
Qo‘shimcha maxsulot yalpi ichki maxsulotning tarkibiy qismi bo‘lganligi 
uchun unda mavjud bo‘lgan ikki tomonlama xususiyat, ya’ni qiymat va naflilik 
xususiyatlari qo‘shimcha maxsulotga ham mansub bo‘ladi, ya’ni qo‘shimcha 
maxsulot ikki tomonlama xususiyatga ega bo‘ladi.
 
Bundan ko‘rinadiki, qo‘shimcha qiymat qo‘shimcha maxsulotning bir tomoni 
bo‘lib, uning faqat qiymatini ya’ni unda mujassamlashgan qo‘shimcha mehnatni 
ifodalaydi. Unda naflilikning biror bir grammi yoki atomi bo‘lmaydi. Naflilik 
faqatgina qo‘shimcha maxsulotda bo‘lib, uning muhim tomonidir. Qo‘shimcha 
maxsulot qo‘shimcha qiymatdan faqatgina shu sifat jihatdangina emas, shu bilan 
qo‘shimcha maxsulot
qo‘shimcha naflilik
qo‘shimcha qiymat 

---

81 
birga miqdor jihatdan ham farq qiladi. Ma’lumki, ishlab chiqaruvchi kuchlar 
to‘xtovsiz rivojlanib mehnatning unumdorlik kuchi oshib boradi. Shunga binoan 
qo‘shimcha maxsulotning nafliligi qiymatiga nisbatan tez oshib boradi, chunki 
qo‘shimcha 
mahsulot 
qo‘shimcha 
qiymatning 
mehnat 
unumdorligiga 
ko‘paytmasiga teng bo‘ladi, ya’ni