Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti samarqand filiali iqtisodiyot fakulteti

2.2.2-jadval

M.Porter bo‘yicha raqobat va kadrlar strategiyalarni bog‘lash⁸

Raqobat strategiyasi	Mehnat resurslarini boshqarish strategiyasi
	Resurslar bilan ta’minlanish	Mehnat resurslarini rivojlantirish	Taqdirlash
Innovatsiyalar strategiyasi	Innovatsion faoliyatga moyil yuqori kvalifikatsiyalangan va innovatsiyalar sohasida yaxshi xizmat sifatlariga ega shaxslarni jalb qilish va ushlab turish	Strategik qobiliyatini rivojlantirish va innovatsion sifatni oshirish sharoitlarini va mukofotlarni ta’minlash	Moliyaviy stimul bilan ta’minlash va innovatsion yutuqlar uchun taqdirlash
Sifat strategiyasi	Sifatni va iste’molchilarga yuqori darajadagi xizmat ko‘rsata oladigan xodimlarni qabul qilishda murakkab amallarni qo‘llash	Maxsus o‘quv kurslarini o‘tkazish yo‘li bilan iste’molchilar haqida qayg‘urish va sifatning umume’tirof etilgan darajasiga erishish bo‘yicha tashabbusni qo‘llab-quvvatlash va o‘rganayotgan tashki- lotning rivojlanishini stimullashtirish	Iste’molchilarga xizmat ko‘rsatish- ning yuqori standartlariga eri- shish va sifat natijalariga bog‘liq holda taqdirlash
Chiqimlar bo‘yicha yetakchi strategiya	Bandlik bo‘yicha asosiy va periferik tarkibni shakllantirish; qo‘shimcha qiymatni yaratishga qodir insonlarni jalb qilish; shtatlar qisqarganda ushbu jarayonni insonparvarlik nuqtai nazaridan boshqarish	Mehnat unumdorligini oshirishga yo‘naltirilgan ta’limni o‘tkazish; bevosita biznes talablariga bog‘liq va samaradorlikni oshishiga katta hissa qo‘shuvchi “aniq muddatga” usuli bo‘yicha ishlashga o‘rgatish	Ortiqcha xarajatlardan qochish va sifat va narxning optimal mutanosibligini ta’minlash maqsadida mehnatga haq to‘lashning barcha tizimlarini qayta ko‘rib chiqish

Keyingi – rejalashtirish va tanlash bosqichida tashkilot uchun munosib tashkiliy strategiyalarni shakllantirish va uni amalga oshirish uchun eng yaxshi strategik alternativ yo‘lni tanlash ishlari amalga oshiriladi. Shuningdek, bu

6. 
   В.И. Маслов Стратегическое управление персоналом в условиях эффективной организации / В.И. Маслов.
   

– М.: Финпресс, 2019. – С. 150-152
bosqichda, tashkilotning missiya va maqsadlari shakllantiriladi.
Umumiy strategiya shakllantirib bo‘lingach, strategik menejmentning diqqati uni amalga oshirishga qaratiladi. Strategiyaning hayotga tatbiq etilishi uni amalga oshirish bo‘yicha qisqa va o‘rta muddatli dasturlar, byudjet hamda harakatlar rejasi ishlab chiqilgach amalga oshadi. Bunday hollarda, tashkilotni strategik boshqarish nuqtai nazaridan mehnat resurslarini boshqarish strategiyasini shakllantirish quyidagi bosqichlarni o‘z ichiga oladi:

• 
  tashkilotning missiyasi;
  
• 
  tashqi va ichki muhit tahlili;
  
• 
  strategiyani shakllantirish va tanlash;
  
• 
  strategiyani amalga oshirish;
  
• 
  strategiya amalga oshirilish jarayonidagi nazorat va baholash.
  

Mehnat resurslarini boshqarish strategiyasini ishlab chiqishda ushbu qoidaga amal qilish zarur: boshqaruv usullari va tizimlarini takomillashtirish negizida mehnat resurslarini boshqarish tizimining turli elementlari birgalikda qaralayotgan inson resurslari qo‘yilishi kerak.
Korxonalarda mehnat resurslarini shakllantirish ikki usulda amalga oshishi mumkin.
Pastdan-yuqoriga:
Bo‘linmalar  Ishlar rejasi va o‘z strategiyasi  Tashkilotning yagona rejasiga integratsiyalashuv
Yuqoridan-pastga:
Boshqaruv  Rivojlanish strategiyasi  Har bir bo‘linma uchun reja va strategiya
Mehnat resurslarini boshqarish strategiyasining tarkibiy qismlari bo‘lib⁹:

• 
  xodimlarning xavfsizlik texnikasi, mehnat sharoitlari va uni muhofaza qilish;
  
• 
  mehnat munosabatlarini tartibga solish usullari va shakllari;
  
• 
  ishlab chiqarish va ijtimoiy nizolarni hal etish usullari;
  

6. 
   Управление персоналом организации: Учебник / Под ред. А. Я. Кибанова. - М.: Инфра-М, 2020. - С. 114.
   
   • 
     jamoada etik munosabatlar tamoyillarini va me’yorlarini o‘rnatish, korporativ kodeks (ish etikasi kodeksi) ni ishlab chiqish;
     
   • 
     mehnat bozori tahlili, ishga yollash va xodimlardan foydalanish tizimi, ishlash va dam olish tartibini o‘rnatishni inobatga olgan holda tashkilotning bandlik bo‘yicha siyosati;
     
   • 
     xodimlarning kasbga yo‘naltirilganligi va moslashuvchanligi;
     
   • 
     kadrlar potensialini o‘stirish va undan foydalanish chora-tadbirlari;
     
   • 
     ishchilarga va ish o‘rinlariga bo‘lgan yangi talablarni o‘rganish asosida mehnat resurslariga bo‘lgan ehtiyojni rejalashtirish va bashoratlash usullarini takomillashtirish;
     
   • 
     turli lavozim va ish o‘rinlarida bajariluvchi yangi kasbiy-mutaxassislik talablarini xodimlarga tizimli tahlil va ishlarni loyihalashtirish asosida ishlab chiqish;
     
   • 
     xodimlarni saralash, kasbiy jihatdan baholash va attestatsiyadan o‘tkazishning yangi usullari va shakllari;
     
   • 
     o‘qitishni yangi usullari va shakllari, kasb-xizmat o‘sishi va ish karyerasini rivojlantirishga ehtiyoj paydo bo‘lgunga qadar faol foydalanish orqali kadrlar zahirasini shakllantirishni o‘z ichiga oluvchi mehnat resurslarini rivojlantirish konsepsiyasini ishlab chiqish;
     
   • 
     xodimlarning mehnat motivatsiyasini boshqarish mexanizmini takomillashtirish;
     
   • 
     ishchilarni moddiy va nomoddiy rag‘batlantirish, mehnatga haq to‘lashning yangi shakllari va tizimlarini ishlab chiqish;
     
   • 
     xo‘jalik faoliyati va mehnat munosabatlariga oid huquqiy savollarni yechishni takomilashtirish choralari;
     
   • 
     tashkilotni rivojlantirishning mavjud ijtimoiy chora-tadbirlaridan foydalanish va yangilarini ishlab chiqish;
     
   • 
     tanlangan strategiya doirasida barcha kadrlarni axborot bilan ta’minlanishini takomillashtirish;
     
   • 
     mehnat resurslarini boshqarishning butun tizimini yoki alohida tizimchalari
     

va elementlarini takomillashtirish tadbirlari.
Shunday ekan, tashkilotning kadrlar siyosati tashkilot strategiyasining hosilasi bo‘ladi, uning xususiyatlari esa, tashkilotda amalga oshiriladigan strategik menejmentning yo‘nalishlariga bog‘liq bo‘ladi.
Mehnat resurslarini boshqarishning funksional strategiyasi. Mehnat resurslarini boshqarish strategiyasi tashkilot strategiyasining funksional kaliti bo‘lib hisoblanadi. Boshqacha aytganda, boshqaruvning turli darajalaridagi, shu qatorda, alohida tashkilot darajasidagi, ahamiyatga ega strategik o‘zgarishlarni faqatgina inson omili yordamida amalga oshirish mumkin. Shunday qilib, kadrlar strategiyasi umumiy strategiyani amalga oshirish vazifalaridan bo‘lmish funksional strategiyalar qatoriga kiradi. Kadrlar strategiyasining asosiy shakllarin ko‘rib chiqamiz.
Korporativ yoki umumiy deb yuritiluvchi butun tashkilot darajasidagi strategiyalarni shartli ravishda ishchi, ya’ni funksional va rivojlanish strategiyalariga bo‘lish mumkin.
Funksional, ya’ni ishchi strategiya – kam xarajat, differensiatsiya va fokuslanishdagi yetakchilik – tashkilotning bozordagi xulqini aks ettiradi.
Xarajatlar bo‘yicha yetakchilik strategiyasiga o‘rta kvalifikatsiyaga ega bo‘lgan ommaviy kasbdagi ishchilarni jalb qilish va saqlab qolishga mo‘ljallangan kadrlar strategiyasi mos keladi. Kadrlar strategiyasini amalga oshirish uchun yuqori darajali ijodiy salohiyatga ega ilmiy xodimlarni jalb qilish shart emas. Boshqaruvchilarga bo‘lgan talab ma’muriy tarkibdagi menejerlar bilan qondiriladi. Differensiatsiya strategiyasiga muvofiq keluvchi kadrlar strategiyasi tor mutaxassislikka ega va maksimal darajada yuqori malakali – olimlar, tadqiqotchilar hamda loyihachilarga qaratilgan. Menejerlar bunday hollarda ham
yetakchilik xususiyatlariga ega bo‘lishlari lozim.
Fokuslanish strategiyasiga funksional kadrlar strategiyasi muvofiq bo‘lib, nisbatan tor mutaxassislikka ega ishchilarni talab qilishi bilan yuqorida keltirilgan strategiyalardan biriga o‘xshashdir.
Tashkilotni rivojlantirish strategiyasi tashkilotning raqobat afzalliklarini
saqlab qolishga va uni oshirishga qaratilgan bo‘lib, asosan, o‘sish, barqarorlik va qisqarishlarni o‘z ichiga oladi. Bunday strategiyalarga ma’lum bir kadrlar strategiyasi mos keladi.
Agar korxona o‘sish strategiyasiga mos ravishda rivojlanayotgan bo‘lsa, uning kadrlar strategiyasi yuqori darajada ijodiy va tadbirkorlik qobiliyatiga ega xodimlarni jalb qilishga yo‘naltirilgan bo‘lishi kerak. Xodimlarni jalb qilish va ushlab qolish uchun korxona quyidagi sharoitlarini yaratishi kerak: ijod qilishga sharoit yaratuvchi tegishlicha mehnatga haq to‘lash tizimi, motivatsiya va ijobiy ruhiy-psixologik iqlim, xodimlar malakasini doimiy ravishda oshirish, xizmat va ilmiy jihatdan o‘sish imkoniyatlarini yaratish. Qayta tayyorlash, ijtimoiy kafolat, nafaqaga chiqish va boshqa shu kabi muammolar ikkinchi darajali ahamiyatga ega bo‘lib qoladi.

1-rasm. Funksional nuqtai nazardan mehnat resurslarini boshqarish elementlari.¹⁰

Agar korxona barqarorlik strategiyasiga muvofiq rivojlanayotgan bo‘lsa, uning funksional kadrlar strategiyasi, kadrlarni jalb qilish va ushlab qolish hamda

6. 
   М.И. Магура Поиск и отбор персонала / М.И.Магура. – М. : ЗАО “Бизнес-школа “Интел-Синтез”, 2019. – С. 60.
   

xodimlar barqarorligiga yo‘naltirilgan bo‘ladi. Bunday hollarda yuqori malakaga ega ishchilar nisbatan kamroq talab etilib, birinchi o‘rinda, kadrlarni ichki ko‘chirish, joyini o‘zgartirish va qayta o‘qitish, ijtimoiy kafolatlarni kuchaytirish, nafaqaga chiqishni tashkil etish va boshqa shu kabi muammolar chiqadi.
Funksional nuqtai nazardan mehnat resurslarini boshqarish qator muhim elementlarni o‘z ichiga oladi (1-rasm).
Tashkilotni rivojlantirish strategiyasiga mos keluvchi mehnat resurslarini boshqarishning funksional strategiyasi boshqa barcha funksional strategiyalarga mos kelishi va korporativ yoki tashkilotning umumrivojlanish strategiyasining uzviy bir qismi bo‘lishi kerak.
Mehnat resurslarini boshqarish strategiyasi tashkilotning ichki muhitini tahlil qilish bosqichida to‘plangan axborotlar, xodimlarning kelajakdagi holati va rivojlantirish yo‘nalishlari to‘g‘risidagi argumentlangan bayonoti tizimi ko‘rinishidagi kadrlar bashorati asosida rejalar yoki “harakatlar dasturi” ko‘rinishida shakllanadi. Kadrlar strategiyasini amalga oshirish instrumentlarini joriy kadrlar bilan ishlash, xodimlarni boshqarish, malakasini oshirish, ijtimoiy muammolarni yechish, taqdirlash va motivatsiya masalalariga oid tadbirlar tashkil etadi.
Mehnat resurslarini rivojlantirish strategiyasi. Bozor iqtisodiyotida korxonalar raqobat kurashi sharoitida faoliyat ko‘rsatadi va bunday hollarda ularning asosiy ustunligi bo‘lib, rivojlanishning potensial resurslari sifatida – yuqori malakali xodimlar hisoblanadi. Bu bozor talablariga muvofiq korxona, uning bo‘linmalari, xodimlarning mehnat potensialini muntazam ravishda baholash va kuzatib borishni taqozo etadi.
Korxonaning strategik maqsadlarini amalga oshirish mehnat potensialidan foydalanish samaradorligi va uning rivojlanish darajasi bilan aniqlanadi. Bunday hollarda korxonaning o‘z xodimlarini rivojlantirish bilan bog‘liq strategiya muhim ahmiyatga egadir.
Mehnat resurslarini rivojlantirish mutaxassislar malakasini o‘z kasb sohasi doirasida oshirish, shuningdek, dunyoqarashi va imkoniyatlarini kengaytirishni
nazarda tutadi. Mehnat resurslarini rivojlantirish tushunchasi ostida, shuningdek, professional va malakali xodimlarni jalb qilish va ushlab qolish maqsadida, biznes- strategiyalar doirasida o‘tkaziluvchi korxonaning ijtimoiy dasturlari yotadi. Biznes-strategiya bozor va moliyaviy ustunliklarni, shuningdek, korxonaning rivojlanish yo‘nalishlarini belgilab beradi.
Xodimlarning ijodiy salohiyati, motivatsiya va unumdorligi ko‘p hollarda korxonaning qiymatini oshirishga yo‘naltirilgan strategiya hamda uning muvaffaqiyatini ta’minlovchi eng muhim raqobat ustunligi ekanligi bozor sharoitlarida ayon bo‘lmoqda. Shunday ekan, mehnat resurslarini rivojlantirish strategiyasi – bu inson kapitaliga bo‘lgan investitsiyalar jamlanmasining ustuvor yo‘nalishidir.

2. rasm. Rivojlantirish strategiyasining korxona mehnat resurslarini boshqarishdagi o‘rni.¹¹

Korxonada mehnat resurslarini boshqarishga bo‘lgan strategik yondashuv –

6. 
   И.Г. Ищенко Кадровая политика и социальные технологии в управлении трудовыми ресурсами: Монография. Пенза: Изд-во ПГПУ им. В. Г. Белинского, 2017. – С. 136.
   

xodimlarning raqobatbardoshligini o‘stirish, uzoq muddatli istiqbolda rivojlanishi va professional o‘sishning kafolatini ta’minlash yordamida korxonaning barqaror raqobat ustunligini ta’minlashdan iboratdir.
Mehnat resurslarini rivojlantirish strategiyasi – korxonaning belgilangan biznes-maqsadlariga erishish uchun xodimlarga va ularning mehnat samaradorligi darajasiga qo‘yiladigan talablar majmuini shakllantirishga yo‘naltirilgan harakatlar modeli jamlanmasidir.
Mehnat resurslarini rivojlantirishning strategik jihati korxona mehnat resurslarini boshqarish tizimida rivojlanish strategiyasining o‘rnini belgilab beradi (2-rasm).
Mehnat resurslarini rivojlantirishning strategik jihati quyidagilarni nazarda tutadi:
− tashqi muhitning o‘zgaruvchan sharoitlarida korxonaning moslashuvchanlik qobiliyatini oshirishga yo‘naltirilgan holda mehnat resurslarini boshqarish;
− kadrlarga bo‘lgan talabni aniqlash, ishga olish, rivojlantirish, salohiyatini o‘stirish va ulardan samarali foydalanishni o‘z ichiga oluvchi protsessual funksiyalar;
− ixtisosli funksiyalar – kontrolling, marketing, axborot xizmatini ko‘rsatish va mehnat resurslarini rivojlantirishni boshqarishni tashkil etish.
So‘nggi yillarda kadrlar bilan ta’minlanishga bo‘lgan munosabat sezilarli darajada o‘zgardi. Mehnat resurslarini boshqarish, kadrlar menejmenti, mehnat resurslarini rivojlantirish strategiyasi kabi tushunchalardan keng foydalanilayotganligi xodimlar bilan bog‘liq muammolar tashkiliy boshqaruv tizimiga kirishi va boshqaruvning boshqa elementlari, ya’ni korxona biznes- maqsadlarining qo‘yilishi, strategiyani ishlab chiqish, rejalashtirish, tashkil etish, nazorat qilish va boshqalar bilan chambarchas bog‘liqligini ko‘rsatadi. Bundan ko‘rinadiki, mehnat resurslarini rivojlantirish strategiyasi korxonaning kompleks strategiyasining o‘ziga xos xususiyatlari bilan aniqlanadi:
− korxonaning raqobatbardoshligini ta’minlash va rivojlanishning strategik maqsadlari strategik istiqbolda mehnat resurslarini rivojlantirishga zamin bo‘lib
hisoblanadi;
− korxonaning umumrivojlanish strategiyasini shakllantirish, uni amaliyotga muvaffaqiyatli tatbiq etilishi uchun xodimlarga ta’sir ko‘rsatish tiziminini tanlash, tahlil qilish va baholashga imkon beradi;
− korxona strategiyasi xodimlar oldiga qo‘yiluvchi ishlab chiqarish maqsadlari va vazifalarini belgilab, ulardan kelib chiqqan holda xodimlar imkoniyatlari va qobiliyatlari, ishlab chiqarish ko‘nikmalari hamda malakasini baholash mumkin bo‘ladi.
− korxonaning rivojlanish strategiyasi xodimlarni rivojlantirishga bo‘lgan talablar dinamikasini belgilaydi. Bu yerda, xodimlarga bo‘lgan talab deganda, avvalambor, ish sifatlari, shuningdek, ma’lum lavozimga xos xususiyatlar (ta’lim va uning ixtisosligi, yoshi, mehnat staji) tushuniladi.

2. rasm. Rivojlanish va raqobatbardoshlikni oshirish strategiyasi va mehnat resurslar strategiyasining o‘zaro bog‘liqligi.¹²

6. 
   А.Я. Кибанов Управление персоналом организации. / А.Я.Кибанов; под ред. А.Я.Кибанова. – М., 2020. - Стр. 420
   

O‘z navbatida, korxonaning mehnat resurslarini rivojlantirish strategiyasini shakllantirishning muhim va zaruriy sharti bo‘lib, xodimlarga bo‘lgan talablar majmuini ishlab chiqish hisoblanadi. Yuqorida aytilgan adolatli tasdiqdan kelib chiqqan holda, korxonaning raqobatbardoshligini oshirish va rivojlantirish strategiyasi, uzoq muddatli istiqbolga mo‘ljallangan va korxona faoliyatining strategik maqsadlarini hisobga oluvchi xodimlarni rivojlantirishning asosiy yo‘nalishlarini belgilab beradi.
Shunday ekan, korxonaning raqobatbardoshligini oshirish va rivojlantirish strategiyasi hamda mehnat resurslarini rivojlantirish strategiyasi o‘zaro bir-biriga bog‘liq va bir-birini taqozo etadi. Mos ravishda, korxona strategik mo‘ljalining o‘zgarishi uning mehnat resurslarining rivojlanish strategiyasini o‘zgartirishni taqozo etadi va aksincha, xodimlar tarkibidagi sifat va miqdor o‘zgarishlari korxona rivojlanishining strategik rejalarini o‘zgartirishni taqozo etadi (3-rasm).
Tashkilot mehnat resurslarini strategik boshqarish – sodir bo‘layotgan va sodir bo‘lishi kutilayotgan tashqi va ichki muhit o‘zgarishlarini hisobga olgan holda tashkilotning omon qolish, rivojlanish va uzoq muddatli istiqboldagi maqsadlariga erishish uchun raqobatbardosh mehnat potensialini shakllantirishdir.
Har qanday korxonaning muvaffaqiyati xodimlarining o‘zlashtirish qobiliyati va yangi bilim va ko‘nikmalardan foydalana olishiga bog‘liqdir. Bunday sharoitlarda mehnat resurslarini rivojlantirish strategiyasi xodimlarning yangi ishlab chiqarish funksiyasini bajarishga va yangi lavozimlarni egallashga yo‘natirilishi kerak.

3.