|
OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA OʻRTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
TOSHKENT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVERSITETI SAMARQAND FILIALI
IQTISODIYOT FAKULTETI, TABIIY, IJTIMOIY FANLAR VA JISMONIY MADANIYAT KAFEDRASI
,, METROLOGIYA, STANDARTLASHTIRISH VA SERTIFIKATLASH” FANIDAN
Mavzu: Metrologiya bo’yicha xalqaro tashkilotlar
Bajardi: Qurbonov A.
Tekshirdi: Isaqova E.
REFERAT
SAMARQAND - 2021
Reja:
- Muntazam xatoliklarni bartaraf etish.
- Sistematik xatolik ba’zi tashqi omillar
- Sistematik xatoliklarni kamaytirish
- Sistematik xatoliklar o‘lchashlar natijalarining buzilishiga olib keladi.
Sistematik xatolik – hamma vaqt mavjud bo‘ladigan xatolikdir.
Asbobning noto‘g‘ri o‘rnatilishidan (asbobni o’lchash aniqligiga bog‘liq bo‘lgan xatolik) va o‘lchash metodining noto‘g‘ri tanlanishidan kelib chiqadigan xatoliklar sistematik xatolikdir.
- Sistematik xatolik ba’zi tashqi omillar ta’sirida, masalan, chizg‘ich shkalasining notekis darajalanishi, termometr nolining haqiqiy nol temperaturasiga mos kelmasligi, termometr kapillyari kesim yuzining kapillyar bo‘yicha bir xil bo‘lmasligi, ampermetrdan elektr tok o‘tmagan vaqtda uning strelkasining shkala noliga mos kelmasligi va boshqalar tufayli ham paydo bo‘ladi.
Sistematik xatoliklar o'lchov sistemasida odatiy xol xisoblanadi va xatolik sababi bilan yonma yon hosil qilinadi.
Yakka sababga ko'ra xosil bo'lgan xatolik belgisi bir dona bo'ladi.
Bir necha sabablarga ko'ra xosil bo'lgan xatoliklar bir birini kompensasiya qiladi.
Sistematik xatoliklar kelib chiqishiga sabablar uskunadan foydalanish, operatorning xato harakatlari, o'lchash metodi, atrof muhit ta'siri va h.k.
- Ўлчаш хатолигининг систематик ташкил этувчиси – бу ўлчаш хатолиги ташкил этувчиси бўлиб, бир катталикни бир марта ёки бир неча марта қайта ўлчанганда ҳам доимий ўзгармас бўлиб қолувчига айтилади.
Sistematik xatoliklarga quyidagilar kiradi:
1) Asbobiy xatoliklar (o’lchash asbobining takomillashmaganidan yoki o’ning buzuqligidan);
2) O’rnatish xatoligi (o’lchash asbobinig noto’gri o’rnatilganidan);
3) Metodik xatoliklar (o’lchash metodining takomillashmaganidan);
4) Shaxsiy xatoliklar (o’lchovning shaxsiy xususiyatlaridan).
- Sistematik xatoliklar sababli ilmiy xulosalar noto‘g‘ri bo‘lib chiqqan, ishlab chiqarish to‘xtab qolgan, iqtisodiy yo‘qotishlar yuzazga kelgan.
Sistematik xatolikni bartaraf etish usullarni quyidagi guruhlarga ajratish mumkin:
- xatoliklar manbaini o‘lchashlarni (profilaktika) boshlashdan oldin o‘chirib tashlash;
- o‘lchash jaaryonida sistematik xatolikni chiqarib tashalash;
- o‘lchashlar natijalariga tuzatishlarni kiritish.
- Birinchi metod maqsadga muvofiqdir, chunki o‘lchash jarayonini soddalashtiradi va tezlashtiradi.
- ≪Xatolik manbaini o‘chirish≫ atamasi o‘cherish (masalan, issiqlik manbaini o‘chirish) va bunday manbalar ta’siridan o‘lchash ob’ektini va o‘lchash apparatursini himoya qilish tushuniladi.
Temperatura xatoligini oldini olish uchun atrof muhitning qiymatlar diapazonidagi xaroratni bir xil saqlash uchun va o‘lchash asboblarini va ularning tarkibiy qismlarini aniq o‘lchash uchun termoregulyatordan foydalaniladi.
- Eng ko‘p tarqalgan sistematik xatoliklarni bartaraf etish metodi o‘lchashlar natijalarining sistematik xatoligining ma’lum bo‘lgan komponentlariga tuzatish kiritiladi.
- Sistematik xatoliklarning ma’lum bo‘lgan komponentlarini bartaraf etish maqsadida o‘lchashning tartibga solinmagan natijalariga kiritiladigan kattalik qiymatiga korrektsiya (to‘g‘rilash) deb ataladi
- Xalqaro ma’lumotlarga muvofiq ma’lum bo‘lgan sistematik xatolikka tuzatish kiritish majburiy amallar bo‘lib hisoblana, o‘lchash natijalariga ishlov berishga asos bo‘ladi.
- O’lchash hech qachon absolyut aniq bo’lmaydi va olchash natijasi hamma vaqt ko’p yoki oz miqorda o’lchanadigan kattalikning absolyut qiymatidan farq qiladi. Bu holga olchash asboblarning noaniqligi, o’lchash metodinig takomillashmagani, sezgi organlarining mukammal emasligi va har xil tasodifiy faktorlarning ta’siri sabab boladi.
- Sistematik xatoliklar qancha kam bo'lsa, o'lchash shuncha to'g'ri, ya'ni o'lchash davomidagi ob'ekt modeli, usul va o'lchov vositalari, o'lchov proseduralari, hisob amallarining algoritmlari to'g'ri tanlangan bo'ladi.
- Sistematik xatoliklarni kamaytirish uchun o'lchov vositalarini bir-biriga, ta'sir qiluvchi manbaasiga va izlanish olib borilaѐtgan ob'ektga nisbatan rasional joylashtirish usuli ham ko'p qo'llaniladi
3. Sistematik xatoliklarni kamaytirish
- Sistematik xatoliklar o'zgarish xarakteriga qarab doimiy (o'zgarmas) va o'zgaruvchanlarga bo'linadi.
Doimiy xatoliklarga, masalan, quyidagilar kiradi:
asbob shkalasining darajalanishi (graduirovkasi) dan kelib chiqqan xatolik;
mezon o'lchamining nominal qiymatidan chetlanishi;
ob’yekt modelini noaniq tanlab olinganligi bilan bog'liq xatoliklar.
Foydalanilgan adabiyotlar
- Toru Yoshizav, Handbook of optical metrology, 2008.
2. A.E.Fridman ,Quality of Measurements.A Metrological Reference, 2012.
3. Дворин В.М., Абдуазизов А.А. Метрология стандартизация и управление качеством. Учебное пособие, Ташкент, 2005.
4. Клевлеев В.М. Метрология, стандартизация и сертификация. Учебник. Москва, ИМПРАМ., 2004, 422 стр.
5. Сергеев А.Г. Основы метрологии, стандартизации и сертификации. Учебник, Москва, ЛОГОС, 2001,398 стр.
6. Исаев Р.И., Каримова У.Н. Метрология, стандартлаштириш ва сертификатлаштириш. Дарслик, Т: Фан ва технология, 2011, 496б.
Do'stlaringiz bilan baham: |
