Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti q. A. Dadaboyev

texnika ta’minotining markazlashgan boshqaruvi 
Moddiy-texnika 
ta’minotining guruhlangan xizmati markazlashgan 
boshqaruvi shaklida uni tashkil qilish ishlab chiqarish ta’minoti va sotish har bir 
firma faoliyatida, qaysini aniq turdagi mahsulotni ishlab chiqarishga ixtisoslashgan 
firmalarda alohida javobgarlikni nazarda tutadi. Quyidagi chizma u yoki bu 
mahsulot turi uchun javob beradigan har bir firma xizmati doirasida moddiy 
texnika ta’minoti funksiyasi konsentratsiyasini ko‘zda tutadi. 
31-chizma. Guruhlangan xizmatni tashkil etishda moddiy-texnika ta’minotini 
markazlashmagan holda boshqarish 
Bunday funksiyaning konsentratsiyasi zarur bo‘lmagan holatda moddiy
texnika ta’minotining yoyilgan xizmati markazlashgan boshqaruv shakli 
Grafikning tuzilishi va 
nazorat 
Ishlab chiqarishni 
tashkil etish 
Ishlab chiqarish 
opеratsiyalari 
Ishlab chiqarish 
tеxnologiyasi 
Prеzidеnt 
Vitsе-prеzidеnt 
Moliya 
mahsulotni chiqarish bo’yicha 
qismlarga bo’linish
mahsulotni chiqarish
bo’yicha qismlarga
bo’linishi 
Ma'lumotni ishlash va 
aloqa 
Hisob 
Tahlil 
Moliya va hisob 
Markеting 
Sotib olish 
Transportda tashish 
Ombor xo’jaligi 
Ishlab chiqarish 
Tadqiqot va ishlab chiqish 
Xodimlar bo’limining
yuridik xizmati 
Ishlab chiqarishni 
rеjalashtirish va zaxiralarni
nazorat qilish 
Matеrialni boshqarish va 
ularning bo’linishi 

---

120 
qo‘llaniladi. 31-chizmada moddiy-texnika ta’minoti va ishlab chiqarishning 
markazlashgan boshqarish chizmasi tuzilmalaridan biri ko‘rsatilgan. 
11.2. Materiallar oqimini boshqarishning funksional mexanizmi
Yangi tovar siyosati va kuchli raqobat ta’sirida yirik sanoat korporatsiyalari 
ishning doimiy qayta qurilishi muqarrar ravishda tovar moddiy qiymatining hajmi 
o‘zgarish va turli funksional bo‘limlar o‘rtasidagi yangi tizimning shakllanishi bilan 
bog‘liq. Boshqaruv apparatining muhim masalasi bunday qayta tashkil etishni 
kam yo‘qotishlar bilan qisqa muddat ichida ta’minlashdan iborat. 
Firmalarda moddiy oqimni boshqarish tizimi ostida barqaror aloqa 
moslashuvining 2 ta asosiy yo‘nalishini ajratish mumkin. Birinchi yo‘nalish turli xil 
iqtisodiy mexanizmlarning rivojlanishi hisobiga turli funksional bo‘limlar o‘rtasida 
o‘zaro ta’sirni tezlashtirishdir. Ikkinchi yo‘nalish korporatsiyalar tarkibida 
tashkiliy o‘zgarishlar orqali koorparasiya zaruriy darajasining rivojlanishidir. Bu 
yo‘nalishlar, qoidaga ko‘ra, parallel ravishda rivojlanadi va bir-birini to‘ldirib 
boradi. 
Tajribada moddiy oqimni boshqarish doirasida menejerlar harakatini 
boshqaradigan modeli va maxsus ishlab chiqilgan - tartiblar yordamida 
moslashuvning turli xil usullaridan foydalaniladi. Oxirgi yillarda Amerika 
korporatsiyalarida 
asosiy e’tibor maxsuslashtirilgan axborot tizimi va 
kompyuterlar yordamida moddiy resurslarni boshqarishni barqarorlashtirishga 
qaratilmoqda. Kompyuterlardan keng foydalanish asosida ro‘y beradigan moddiy 
oqimlar boshqaruvi jarayonida rejali va nazoratli bajariladigan ish tartiblarining 
barqarorlashishi xizmatni qayta qurishni tashkil etish bilan bir vaqtda amalga 
oshiradi. Bu nazorat va moslashuvning yangi tashkil etilgan mexanizimining paydo 
bo‘lishiga olib keldi. Eng keng tarqalganlaridan uch turli ko‘rinishda tashkil etilgan 
mexanizmlarni ko‘rsatish mumkin:
- maxsus funksional bo‘limlar shakllanib, ularda reja, boshqaruv va nazorat 
funksiyalarining katta qismi, yangi koorporatsiyalar orqali moddiy oqimlar 
harakatining reglamentlashtirilgan qismi nazorat qilinadi. Bu usul tajribada eng 
ko‘p qo‘llaniladi; 
- maxsus rahbar yoki moslashuv guruhi tayinlansa, asosiy masala bo‘lib 
funksional bloklardagi moddiy oqimlarni boshqarish bo‘yicha qabul qilingan 
qarorlar jarayonining moslashuvi hisoblanadi; 
- bo‘limlarga ikki tomonlama bo‘ysinishga asoslangan matritsali mexanizm 
yaratilib, moddiy oqimlarni samarali boshqarishga bog‘liq bo‘ladi. Moddiy 
resurslarni boshqarish uchun maxsus tuzilmani ishlab chiqish odatda har bir firma 
oldida turgan shu sohadagi muammolar hisobiga amalga oshiriladi. Moddiy 
oqimlarni boshqarish tizimi ostida funksional maxsuslashtirishga muvofiq 

---

121 
ravishda 3 ta asosiy tarkibiy blokka ajratiladi: 1) rejalashtirish va moslashish; 2) 
boshqarish yoki tartibga solish; 3) nazorat. 
Har bir tarkibiy blokka turli xil boshqaruv bo‘limlarini kiritish mumkin. Bu 
bo‘limlarning soni va ularning o‘zaro ta’sir xususiyati har bir bosqichda moddiy 
oqimlarni boshqarish bilan bog‘liq ishning hajmi va murakkablik darajasiga 
bog‘liq bo‘ladi. (32-chizma)