Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti q. A. Dadaboyev

 
4.3. Buyurtmalarning jismoniy taqsimlanishi va mahsulotlarni 
keltirish ustidan nazorat 
Buyurtmalarni tayyorlash va fizik taqsimlash - logistikaning vazifasi 
sanaladi. Moddiy texnika ta’minoti harakatida uning ulushi transport va zahiralar 
ulushiga nisbatan kamdir. Shunga qaramay, mazkur vazifaning ahamiyati shunisi 
bilan muhimki, aynan shu vazifa taqsimlash kanallari bo‘yicha mahsulotlarning 
samarali harakatini ta’minlaydi. Buyurtmani tayyorlash fizik taqsimlashda asosiy 
vazifa hisoblanadi. (2-jadval). Turli doiralarda mazkur vazifaning amalga 
oshirilishini ko‘rib chiqamiz. (7, 8, 9 - chizmalar). 
2-jadval 
Buyurtmalarni bajarishning umumiy ko‘rinishi
Buyurtmani olish 
Buyurtmani bajarish va 
uni to‘plash 
Omborda yo‘q tovarlarning xaridi 
uchun qo‘shimcha faoliyat 
Mol yetkazib 
berish 
Konsolidatsiya
Transport nakladnoylarini 
tayyorlash
Ombori mavjud bo‘lmagan tovarlar 
sotib olish 
Ombordan yuk 
jo‘natish
Buyurtmani omborga 
jo‘natish
Qarzni to‘lash, 
shikoyatni hal qilish. 
Buyurtmalarni 
omborlarda to‘plash

---

48 
7-chizma. Fizik taqsimlash kanallari bo‘yicha mahsulotlarning jo‘natilishi. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
8-chizma. Tovar va mollarning ishlab chiqarish kanallariga to‘liq tarzda jo‘natilishi 
Mahsulotlarni ishlab chiqarish rejasiga muvofiq jo‘natish. Chizmadan 
ko‘rinib turibdiki, tovar ishlab chiqaruvchilar, asosan 2 turdagi iste’molchilarga: 
iste’molchilar va mahsulotlarni taklif qiluvchi vositachilarga duch keladilar. 
Yakuniy mahsulot iste’molchilari, ma’lumki, kichik to‘plamdagi yuqori 
sifatli mahsulotlarni sotib olishga intiladilar. Vositachilar esa katta to‘plamdagi 
tovarlarni xarid qiladilar. Amaliyotda korxonalar mahsulot sotishining 1-yo‘lidan 
ham, 2-yo‘lidan ham foydalanadilar. Bunda iste’molchilarga yuk jo‘natishning 3 
asosiy turini ko‘rish mumkin:
zavod zahiralaridan bevosita yuk jo‘natish. 
ishlab chiqarish tarmog‘idan bevosita yuk jo‘natish. 
ombor orqali yuk jo‘natish.
Yuk jo‘natishning qaysi taktikasini tanlash sotilayotgan mahsulot hajmiga 
bog‘liqdir. Agar tovarlar to‘plami yetarli darajada katta bo‘lsa, u holda bevosita 
zavod zahiralaridan yoki ishlab chiqarish tarmog‘idan tovarlar jo‘natiladi. 
Taqsimlash nazorati logistikani funksionallashtirish va samaradorligini 
boshqarish vositasi sifatida bo‘lishi 9-chizmada ko‘rsatilgan. 
Mahsulot yеtkazib bеruvchi 
Ishlab chiqarish 
jarayoni 
Tayyor mahsulot 
zahirasi 
Zavodlarning ish/ch quvvati 
Ishlab chiqarish 
ombori 
Ishlab chiqarish 
jarayoni 
Buyurtma uchun 
ishlab chiqarish 
Zaxira uchun 
ishlab
chiqarish
Buyurtmalarni ishlab chiqarish 
Mahsulotni qaytarish 
Qaytarish 
Vositachilar 
Bеvosita yuk jo’natish 
Ish/ch jarayoni 
Tayyor mahsulot
zaxirasi 
Kam – ko’stini ishlash 
Istе'molchi ombori 
Istе'molchini boshqa korxonaga 
qaytarish 

---

49 
Qoida bo‘yicha xomashyoni to‘plash yirik hajmdagi ta’minotlar bilan 
ajratib olinadi. Faqatgina katta hajmdagi xomashyo va kerak bo‘lmaydigan ishlab 
chiqarishlar bundan mustasnodir. Mahsulotlar tayyorlovchi sanoatda ularni 
bevosita to‘g‘ri yetkazib berish afzal ko‘riladi. Biroq, tayyor mahsulotlar kichik 
to‘plamda iste’molchilarga jo‘natilayotgan bo‘lsa, u holda taqsimotni ombor 
orqali ajratib olish samaraliroq hisoblanadi. Agar aniq iste’molchilar uchun yuklab 
jo‘natilayotgan tovarni bevosita yetkazib berish eng qulay darajada bo‘lmasa, u 
holda ombor orqali ta’minlash tizimi qo‘llaniladi. Bu esa o‘z navbatida taqsimlash 
bo‘yicha harajatlar kamayishi va xizmatni yaxshilashga olib keladi. Bunday 
omborlar iste’molchilarga bir qator xizmat ko‘rsatadilar. Faoliyati mazmuniga 
ko‘ra, ular zahiralarni to‘plovchi va iste’molchilarni muayyan darajadagi xizmatlar 
bilan ta’minlovchi taqsimot markazlariga aylanadilar. Lekin taqsimot kanallariga 
mahsulotlarning jo‘natilishi ularning iste’molchi tomonidan qabul qilib olinish 
vaqti bilan doimo ham tugamaydi. Mahsulotning bir qismi har xil sabablarga ko‘ra 
qaytarilishi mumkin. Masalan, mahsulotlarning yomon ahvolda yetkazib berilishi 
natijada uning shikastlanishi, noto‘g‘ri tamg‘alanishi, taqsimot uslubining mos 
kelmasligi yoki talabning o‘zgarishi va boshqalar. Har qanday holda ham 
qaytarilgan mahsulotlarni qabul qilish va joylashtirish, ularni tuzatishga yuborish 
fizik taqsimot vazifasi hisoblanadi. Mahsulotlarni qaytarish jarayoni miqyosi va 
ularning samaradorligi mahsulot va taqsimot kanallariga bog‘liqdir. Qaytarilgan 
sanoat tovarlarini to‘g‘ri va qisqa taqsimlash kanallari orqali ajratib olish 
murakkab taqsimot kanallari orqali taqsimlanadigan mahsulotlarga qaraganda 
oson hal qilinadi. 
Qaytarilgan tovarlar masalasida ularni ishlab chiqaruvchining omborlariga 
joylashtirish asosiy bosqich sanaladi. Qaytarilgan mahsulotlarni joylashtirish 
mexanizmining xizmati hisob-kitoblar, nakladnoylar to‘lovi, mahsulotlarni 
ko‘chirish, ta’mirlashni ta’minlovchi iste’molchi va ishlab chiqaruvchi o‘rtasida 
bevosita aloqalarni o‘rnatish bilan belgilanadi. Moddiy ta’minotning boshqaruvi 
Tashqi muhit ta'siri 
Kirish: Zaxiralar, saqlangan 
tovarlarni yеtkazib
bеrish 
Logistika tizimi 
(stratеgiya va siyosati) 
Chiqish: 
Istе'molchilarga xizmat ko’rsatish 
Kamchiliklarni bartaraf qilish
Taqsimlashni nazorat qilish 
Funksionallashtirish andozalari