Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti n. Q. Yo‘ldoshev, D. T. Yusupova sifat menejmenti toshkent – «iqtisodiyot» – 2019

Ustuvor  raqamlar  deb  yangidan  ishlab  chiqarilayotgan  mahsulotlarning 
parametrlari  qiymatlarini  belgilashda  boshqa  raqamlarga  nisbatan  afzallikka  ega 
bo‗lgan raqamlarga aytiladi.  
Ustuvor  raqamlar  I-hadi 
R
1
10

  ga  teng  bo‗lgan  geometrik  progressiya  asosida 
aniqlanadi.  Progressiyaning  mahraji 
R
Q
10

      ko‗rinishida  ifodalanadi,  bu  erda 
R=5,10,20,40,80 va 160, i esa 0 dan R gacha bo‗lgan butun qiymatlarni qabul qiladi. 
R  ning  qiymatini  progressiyaning  1  ta  o‗nlik  intervalidagi  hadlar  soni  bilan 
aniqlanadi. Bitta qatorga tegishli ustuvor raqamlar faqat manfiy bo‗lishlari mumkin.  
 
Ustuvor raqamlar qatorlari quyidagi shartlarni qanoatlantirishlari kerak:  
 
-  ishlab  chiqarish  va  ekspluatatsiyalarning  shartlariga  javob  beradigan 
chegaraning ratsional sistemasini aks ettirishi; 
-  sonlarning ortib borishi yoki kamayib borishining cheksiz bo‗lishi; 

---

102 
-  har bir qatorning barcha o‗ninchi darajali yoki kasr qiymatlarini kiritish; 
- oddiy va oson eslab qoladigan bo‗lish. 
 
Ushbu shartlarga javob beradigan va qulay raqamlar qatori-geometrik qatorlar, 
masalan,  geometrik  progressiya  qiymatlari  qatoridir.  Geometrik  progressiya-bu  har 
bir  hadi  o‗zidan  oldingi  hadni  bir  xil  songa  ko‗paytirish  orqali  hosil  qilingan  sonlar 
qatoridir(4;  6;  9;  13,5;  20;  25;),  bunda  qatorning  har  bir  hadini  hosil  qilish  uchun 
o‗zidan  oldingi  hadni  ko‗paytirish  kerak  bo‗lgan  son  geometrik  progressiyaning 
mahraji deyiladi.  
 
Keltirilgan progressiyaning ijobiy xususiyatlari shundan iboratki, har bir o‗nlik 
intervaldagi hadlar soni (1-10; 10-100; 100-1000 va h.k., shuningdek 1-0,1; 0,1-0,01; 
0,01-0,001;  va  h.k.)  butun  progressiya  davomida  doimiy,  hamda  yuqorida  aytilgan 
progressiyalar mahraji uchun 5,10,20,40,80 va 160 ga teng. Progressiyaning ixtiyoriy 
ikkita  hadining  ko‗paytmasi  yoki  nisbati  ham  shu  progressiyaning  hadi  hisoblanadi. 
Progressiya ixtiyoriy hadining musbat yoki manfiy butun sonli ko‗rsatkichi har doim 
uning hadi hisoblanadi.  
 
Ko‗pchilik  rivojlangan  davlatlar  normal  chiziqli  o‗lchamlarga  milliy 
standartlarni  qabul  qilganlar.  Xalqaro  standartlash  tashkiloti  (ISO)  ko‗rsatmalari 
asosida tuzilgan GOST 8032-84 ustuvor raqamlarning 4 ta asosiy qatorini (R5, R10, 
R20, R40) va (R80 va R160) qatorini o‗rnatadi.  
 
Bu  qatorga  irratsional  sonlarning  yaxlitlangan  qiymatlari  bo‗lgan  raqamlar 
kiradi.  Deyarli  barcha  hollarda  4  ta  qatorga  kiruvchi  40  ta  asosiy  ustuvor 
raqamlardan: 
1,0;  (1,06);  1,12;  (1,18);  1,25;  (1,32);  1,40;  (1,50);  1,60;  (1,70);  1,80;  (1,90);  2,0; 
(2,12); 2,24; (2,36); 2,50; (2,65); 2,80; (3,0); 3,15; (3,35); 3,55; (3,75); 4,00; (4,25); 
4,50;  (4,75); 5,00;  (5,30); 5,60;  (6,00); 6,30; (6,70);  7,10; (7,50); 8,00;  (8,50); 9,00; 
(9,50); foydalanilishi kerak.  
 
Ustuvor  raqamlardan,  hamda  ularning  qatorlaridan  quyidagi  hollarda  chetga 
chiqish ruhsat etiladi: 
-  ustuvor  raqamni  yaxlitlaganda  ruxsat  etiladigan  xatolik  chegarasidan  chetga 
chiqilsa; 

---

103 
- texnikaviy obyektlar parametrlarining qiymatlari geometrik progressiyadan farqli 
qonuniyatlarga asoslansa. 
 
Agar ustuvor raqamlarni yaxlitlash samaradorlikning pasayishiga sabab bo‗lsa 
yoki  ba‘zi  texnikaviy  sabablarga  ko‗ra  iloji  bo‗lmasa,  R80  va  R160  qo‗shimcha 
ustuvor  raqamlar  qatoridan  foydalanish  mumkin.  Bunda  R5  qator  ko‗rsatkichlarini 
R10 qator ko‗rsatkichlaridan, R10 qator ko‗rsatkichlari R20 qator ko‗rsatkichlaridan, 
R20 qator ko‗rsatkichlari R40 ko‗rsatkichlaridan ustuvordir.