Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti I. I. Xamidov xalqaro marketing

11.3. Xalqaro bozorda tovarlar harakatining marketing 
tadqiqotlari 
 
Tanlov davomida ishlab chiqaruvchilar bir-biridan malkali 
vositachilarni jalb qila olish xususiyati bilan ajralib turadi. Ba’shi 
ishlab chiqaruvchilarda bu sohada hech qanday muammolar yuzaga 
kelmaydi. 
Kanal ishtirokchilarini motivlashda taqsimotni rejalashtirish eng 
ilg‘or usullardan hisoblanadi. Makkamonning ta’riflashicha, bu rejali 
asosda mahoratli boshqariluvchi marketing tizimi bo‘lib, ishlab 
chiqaruvchining ham, distribyuterning ham ehtiyojlarini hisobga oladi. 
Marketing xizmati doirasida ishlab chiqaruvchi maxsus bo‘lim tuzadi. 
Bu bo‘lim distribyuterlar bilan ishlashni rejalashtirish deb nomlanib, 
distribyuterlarning ehtiyojlarini aniqlash, shuningdek, har bir 
distibyuterga o‘z imkoniyatlaridan iloji boricha to‘laroq foydalanish 
imkoniyatini beruvchi savdo sohasini rag‘batlantirish dasturlarini 
ishlab chiqish bilan shug‘ullanadi. 
Ishlab chiqaruvchi kanal ishtirokchilari faoliyatini vaqti-vaqti 
bilan baholab turishi lozim. Bunda distribyuterning faoliyati sotuv 
normasni bajarish, tovar zahiralarining o‘rtacha darajasini ta’minlash, 
tovarni iste’molchilarga tezkorlik bilan etkazib berish, zararlangan va 
yo‘qolgan tovarlarga munosabati, sotuvni rag‘batlantirish va o‘quv 
dasturlarini amalga oshirishda firma bilan hamkorlik qilish, 
shuningdek, vositachi iste’molchilarga taqdim etishi lozim bo‘lgan 
xizmatlar to‘plami kabi ko‘rsatkichlari hisobga olinadi. 
Odatda ishlab chiqaruvchi vositachilarga ma’lum bir sotuv 
normalarini belgilab beradi. Navbatdagi reja muddati tugagandan 
so‘ng u barcha vositachilarga ulardan har birining savdo faoliyati 
ko‘rsatkichlari ma’lumotlarini yuborishi mumkin. Bu ma’lumotlar 
ortda qolayotganlarni yaxshiroq ishlashga, etakchilarni esa erishilgan 
muvaffaqiyatlarni saqlab qolishga undaydi. Vositachilar savdo 
faoliyati ko‘rsatkichlarini ularning avvalgi davrdagi ko‘rsatkichlari 
bilan solishtirish ham mumkin. 
Ishlab chiqaruvchilar o‘z dilerlariga e’tiborli munosabatda 
bo‘lishlari lozim. Vositachilarga etarli darajada e’tibor qaratmagan 
tadbirkor ularning qo‘llab-quvvatlashidan mahrum bo‘lishi va qonun 
bilan kelishmovchiliklarga uchrash ehtimoli ortadi. 

---

112 
An’anaviy taqsimlash kanallari mustaqil ishlab chiqaruvchi, bitta 
yoki bir nechta ulgurji savdogar va bitta yoki bir nechta chakana 
savdogardan iborat bo‘ladi. Taqsimlash kanalining har bir a’zosi 
alohida korxona bo‘lib, butun tizimning oluvchi foydasiga zarar 
etkazilsada, o‘zining maksimal darajada foyda olishiga intiladi. 
Taqsimlash kanali a’zolaridan hech biri boshqa a’zolar faoliyatini 
to‘liq nazorat qila olmaydi. 
Ichki kanallarni ularning darajasi bo‘yicha tavsiflash mumkin. 
Taqsimlash kanali darajasi bu tovar va unga egalik huquqini 
yakuniy xaridorga etkazish bilan shug‘ullanishda u yoki bu ishni 
bajaruvchi istalgan vositachidir. Ishlab chiqaruvchining o‘zi ham 
malum bir ishlarni bajarishi tufayli u ham, yakuniy 
iste’molchi ham taqsimlash kanaliga kiritiladi. Kanalning uzunligi 
undagi oraliq darajalar soni bilan belgilanadi.