Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti I. I. Xamidov xalqaro marketing

ma’lumotlari, eskpertlar fikridan keng foydalanilsin. Hisobot 
shaklidagi ma’lumotlar jamlanmasi tayyorlansin va prezentatsiya 
shaklida taqdimot materiallari ishlab chiqilsin.

---

107 
11- BOB.
 TOVARLARNI XALQARO BOZORGA YO‘NALTIRISH 
 
11.1. Xalqaro bozorda tovarlar harakati va tovar aylanmasi 
 
Xalqaro marketingda tovar taqsimlash kanallari alohida o‘ringa 
ega. 
Taqsimlash kanali - bu tovar ishlab chiqaruvchidan iste’mol-
chilarga etib borguncha bosib o‘tadigan yo‘ldir. U tufayli tovar va 
xizmatlar hamda ulardan foydalanish istagida bo‘lganlarni vaqt, joy va 
egalik huquqiga oid uzilishlar bartaraf etiladi. 
Ularning quyidagi turlarini ko‘rsatish mumkin: 

tovarlarni o‘z mamlakatidagi tovarni sotib olgandan so‘ng 
uni chet ellik iste’molchilarga qayta sotuvchi vositachilarga 
sotish (bilvosita eksport); 

tovarlarni chet eldagi vositachi yoki yakuniy iste’molchi 
bo‘lishi mumkin bo‘lgan iste’molchilarga sotish (bevosita 
eksport); 

tovarlarni integrasiya va qo‘shma faoliyat asosida yoki 
mustaqil ravishda chet elda ishlab chiqarish va sotish. 
Ishlab chiqaruvchilarning katta qismi bozorga o‘z tovarlarini 
vositachilar orqali taklif qiladi. Vositachilar orqali harakat qilganda 
foydaning bir qismi 
yo‘qotilishiga qaramay, vositachilardan 
foydalanish tovarning ochiqligini ta’minlash va uni maqsadli bozorga 
etkazib berish samaradorligining yuqoriligi bilan izohlanadi. O‘z 
aloqalari, tajribalari, ixtisoslashuvi va faoliyat miqyosining kengligi 
bilan vositachilar firmalarga ularning bir o‘zi erishishi mumkin 
bo‘lgandan ko‘proq foyda olish imkonini beradi. Masalan, bir nechta 
ishlab chiqaruvchining bitta distribyutor orqali ishlashi sarflanuvchi 
vaqt va xarajatlarining tejalishi hamda bajariluvchi ishlarning 
qisqarishiga xizmat qiladi. SHu sababli har bir ishlab chiqaruvchi 
o‘zining taqsimot kanalini shakllantirishdan manfaatdor bo‘ladi. 
Statistika ma’lumotlaridan ma’lum bo‘lishicha, bugungi kunda 
vositachilar oziq-ovqat bozorining 65-67%, kiyim-kechak bozorining 
75-80%, videotexnika bozorining 40%ini nazorat qiladi. Shunday 
qilib, bozorda nazorat funksiyalarining katta qismi tijorat-vositachi 
tashkilotlar zimmasiga to‘g‘ri keladi. 
Taqsimot kanallari bir qator juda muhim funksiyalarni bajaradi: 

---

108 

marketing tadqiqotlarini o‘tkazadi; 

ayirboshlashni rejalashtirish va yengillashtirish uchun zarur 
bo‘lgan axborot to‘plashni amalga oshiradi; 

mahsulotni xarid qilish va sotish shartlarini (fakt bo‘yicha, 
pulini oldindan to‘lash, konsignasiya) belgilab beradi; 

sotuvni rag‘batlantiradi; 

doimiy xaridorlar bilan aloqa o‘rnatadi va qo‘llab-
quvvatlaydi; 

narxlarni muvofiqlashtiradi. 
Boshqa mamlakatlarda tovar taqsimlash kanallarni tanlashda 
korxona maqsadlari va uning sotuvni nazorat qilishi, faoliyat miqyosi 
va tovar xarakteriga bog‘liq bo‘ladi. Shuningdek, kanallar soni, 
kutilayotgan sotuv hajmi, tovarni harakatlanishini tashkil etish 
xarajatlari, maxsus tayyorlangan xodimlar va boshqa shart-sharoitlar 
ham hisobga olinadi. 
Xalqaro bozorda faoliyat ko‘rsatuvchi firma o‘z tovarlarini 
yakuniy iste’molchiga etkazib berish muammosini kompleks ravishda 
ko‘rib chiqishi lozim. 10.1-rasmda sotuvchi va yakuniy xaridor 
o‘rtasida uchta asosiy bog‘lovchi bo‘g‘in aks ettirilgan. 
Birinchi bo‘g‘in – sotuvchi tashkilotning shtab-kvartirasi bo‘lib, 
taqsimlash kanallari ishini nazorat qiladi va shu bilan bir paytda o‘zi 
ham kanalning bir qismi hisoblanadi. 
Ikkinchi bo‘g‘in – davlatlararo kanallar tovarni chet el 
mamlakatlari chegarasigacha etkazib berishni ta’minlaydi. 
Uchinchi bo‘g‘in – davlatdagi ichki kanallar tovarning mamlakat 
chegarasidan olib kirilgandan so‘ng yakuniy iste’molchilarga yetkazib 
berilishini ta’minlaydi. Turli mamlakatlarning ichki kanallari bir-
biridan ko‘p jihatlari bilan farqlanadi. Har bir mamlakatga xizmat 
ko‘rsatuvchi vositachilar turi va sonida katta farqlar mavjud. 
Taqsimot kanalni a’zolari bir qator juda muhim vazifalarni 
bajaradi.
26 
Tadqiqot ishi – ayirboshlashni rejalashtirish va engillashtirish 
uchun zarur bo‘lgan ma’lumotlarni to‘plash. 
26
Кревин, Дэвид, В. Стратегический маркетинг, 6-е изд. – М.: «Вильямс»,
2018. 512 с. 

---

109 
O‘tkazuvni rag‘batlantirish – tovar to‘g‘risida nasihatomuz 
kommunikatsiyalarni yaratish va tarqatish. 
Aloqalarni o‘rnatish – potensial xaridorlar bilan aloqalarni 
yo‘lga qo‘yish va qo‘llab-quvvatlash. 
Tovarni moslashtirish – tovarni xaridorlar talabiga mos holga 
keltirish. Bu faoliyatning ishlab chiqarish, navlarga ajratish, montaj 
qilish va o‘rash-qadoqlashga taalluqlidir. 
Muzokaralarni o‘tkazish – narx va boshqa shartlarni kelishib 
olishga harakat qilishni bildiradi. 
Xalqaro bozordagi raqboat muhiti haqida o‘rganish, bozordagi 
ishtirokchilar faoliyati, ularning afzal jihatlari haiqda yetarlicha 
ma’lumotga ega bo‘lish doim actual vazifa hisoblangan. Raqobat 
muhit haqida yetarli ma’lumotga ega bo‘lmagan kompaniyalar odatda, 
kuchli murakkablikka duch kelishi kuzatiladi. Bozorning doimiy 
ishtirokchilar tomonidan bo‘ladigan bosimlar yoki yangi qadamlar 
haqida bilish, doim bozordagi faoliyatni saqlash va rivojlantirishda 
ahamiyat kasb etadi. Tovarlarni yo‘naltirishda oraliq faoliyat 
ishtirokchilarining faoliyatini inobatga olish mubhimdir. Masalan 
chakan savdo bo‘linlariga odatda to‘g‘ridan to‘g‘ri yetib borish 
imkonsiz yoki bu ko‘p harajat talab qiladigan jarayon. Shunday ekan 
o‘rtada turgan retailer kompaniyalari bilan hamkorlikni yo‘lga qo‘yish 
muhim hisoblanadi. Aynan shu o‘rtadagi sherikchilik kompaniyalari 
faoliyatidan unumli foydalanissh tashqi bozordagi muvaffaqiyatli 
faoiliyatni ta’minlashga xizmat qiladi.