Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti g’. E. Zaxidov, M. T. Asqarova, Z. A. Djumayev, L. F. Amirov, H. A. Hakimov makroiqtisodiyot darslik toshkеnt – 2019

16.4. Xeksher – Olinning neoklassik konsepsiyasi

Xalqaro savdodagi zamonaviy qarash tarafdorlari sifatida shved iqtisodchi-olimlari Eli Xeksher va Bertil Olinlarni (30-yillar) ko‘rsatish mumkin.

E. Xeksher va B. Olinlar «Ishlab chiqarish omillariga bog‘liq holda narxlarni tenglashishi» qoidasini oldinga surgan. Buning ma’nosi shundan iboratki, milliy ishlab chiqarishdagi farqlar ishlab chiqarishning mehnat, yer, kapital va shuningdek, u yoki bu mahsulotga ichki iste’moldagi o‘zgarishlar kabi omillarga bog‘liq.
Ularning qoidalaridagi asosiy vaziyatlar quyidagicha keltirilgan:

1. 
   Mamlakatlar o‘zlarida ortiqcha bo‘lgan ishlab chiqarish omilini ko‘p talab qiladigan mahsulotlarni eksport qilishadi va aksincha, o‘zlarida taqchil bo‘lgan ishlab chiqarish omillarini ko‘p talab qiladigan mahsulotlarni import qiladilar.
   

2. 
   Xalqaro savdo yo‘lidagi cheklashlar bekor qilinsa tovarlarning turli mamlakatlardagi «omil narxi» (tannarxi) ning tenglashishi kabi o‘zgarishlar kuzatiladi.
   

3. 
   Mahsulotlar eksporti o‘rnini asta sekin ishlab chiqarish omillari eksporti egallaydi.
   

Agar mamlakatdagi bir ishlab chiqarish omili miqdori bilan boshqa omillar miqdori o‘rtasidagi nisbat boshqa mamlakatdagiga nisbatan yuqori bo‘lsa shu omil bu mamlakatda nisbatan ortiqcha deb hisoblanadi.

Xeksher-Olin konsepsiyasiga asosan tashqi savdo quyidagi ko‘rinishlarga ega: Faraz qilaylik, bir vaqtda ikki mamlakat, ya’ni, «sanoatlashgan» va «agrar» mamlakat faoliyat ko‘rsatmoqda.

223

Sanoatlashgan mamlakatda ortiqcha kapital va ma’lum miqdorda ortiqcha ishchi kuchi mavjud bo‘ladi. Agrar mamlakatda esa ortiqcha yer mavjud, ammo kapital etishmaydi.
Ayrim turdagi mahsulotlarni ishlab chiqarishda kapital asosiy omil hisoblanadi. Masalan, neftni qayta ishlash, elektron mashinasozlik va mashina ishlab chiqarish sohalari kam ishchi kuchidan foydalangan holda kapital talabchan ishlab chiqarish hisoblanadi. Kapital ortiqchaligiga ega bo‘lgan mamlakatlar aynan ushbu yo‘nalishlarga ixtisoslashadilar. Shu bilan birga, don etishtirish va chorvachilik bilan shug‘ullanadigan mamlakatlarda ko‘proq yer resurslari kerak bo‘ladi va ular shu yo‘nalishga ixtisoslashgan bo‘ladilar.
Xeksher–Olin konsepsiyasini tadqiq qilish borasidagi izlanishlar 50 yillarda «Leontev taajjubi» yuzaga kelishiga sabab bo‘ldi. V.Leontev AQSh kapital ortiqcha bo‘lgan mamlakat bo‘lishiga qaramasdan 1947 yilda kapital talabchan emas, balki mehnat talabchan mahsulot eksport qilganligini ko‘rsatib berdi. Ya’ni Xeksher-Olin konsepsiyasiga zid keladigan vaziyat yuzaga keldi. Keyingi tadqiqotlar esa AQSh da kapitaldan ko‘ra yer va ilmiy texnik mutaxassislar nisbiy ortiqcha ekanligi tasdiqlandi. AQSh ishlab chiqarilishida aynan shu omillar ko‘proq foydalaniladigan tovarlarning sof eksportyori bo‘lib chiqdi.