Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti "bank ishi" fakulteti "tashqi iqtisodiy faoliyat" kafedrasi

O’zbekistonda raqobat afzalligiga ega bo’lgan sanoat tarmoqlari 

 

Guruhlar 

Iqtisodiyot 

sektorlari 

Iqtisodiyot 

tarmoqlari 

Raqobat 

afzalliklari 

Kuchli raqobat 

mavqeiga ega 

bo’lgan tarmoqlar 

Xom ashyo va qazib 

chiqarish 

Rangli metallurgiya, 

paxtani qayta ishlash, 

neft-gaz, og’ir sanoat 

Yuksak 

raqobatdoshlik 

afzalliklariga ega 

Nisbiy 

raqobatdoshlik 

mavqeiga ega 

bo’lgan tarmoqlar 

Iste’mol tovarlari 

ishlab chiqarish  

mashinasozlik, 

avtomobilsozlik, engil, 

kimyo, oziq-ovqat 

Nisbatan past 

raqobatdoshlik 

afzalliklariga ega 

Potentsial 

raqobatdoshlik 

mavqeiga ega 

tarmoqlar 

Yuqori qo’shilgan 

qiymatga ega tayyor 

mahsulotlar ishlab 

chiqarish  

Mikroelektronika-

axborot kompleksi, 

farmatsevtika, 

mikrobiologiya 

Potentsial 

rivojlangan 

raqobatdoshlik 

afzalliklariga ega 

Manba:

www.ecsoman.edu.ru- internet sayt ma’lumotlari

 

 

Qayta  ishlash  tarmoqlarida  birinchi  kategoriyali  kuchli  raqobatdosh 

guruhiga  sanoatning  quyidagi  xomashyo  va  qazib  chiqarish  sektorlari  kiradi: 

neft-gaz,  rangli  metallurgiya,  paxtani  qayta  ishlash  sanoati.  Ushbu  tarmoqlar 

hissasiga mamlakat sanoat eksportining 70 foizdan ortig’i to’g’ri keladi. Tashqi 

bozorda  tarmoqning  raqobatdoshligini  aks  ettiradigan  ko’rsatkich  hisoblangan 

umumiy  sanoat  ishlab  chiqarish  hajmida  eksport  mahsulotlari  ulushi  o’sish 

tendentsiyasiga ega: rangli metallurgiyada 72 dan 85 foizga, qora metallurgiyada 

28,2  dan  55  foizga,  neft-gaz sohasida 20,1  dan 47  foizga, paxta tozalashda 87 

foizdan 90 foizga o’sgan. Ushbu tarmoqlarning raqobatdoshlik indikatori boshqa 

ishlab chiqarish turlariga nisbatan ancha yuqori hisoblanadi. 

Raqobatdoshlik  salohiyatiga  ega  bo’lgan  istemol  tovarlari  ishlab 

chiqarishga  yo’naltirilgan  ikkinchi  guruh    tarmoqlarga  quyidagi  tarmoqlar 

kiradi:  engil  sanoatning  qayta  ishlash  tarmoqchalari,  oziq-ovqat  sanoati, 

avtomobilsozlik.  Mahalliy  iste’mol  tovarlari  raqobatdoshligi indeksi xomashyo 

---

50 

 

ishlab  chiqarishdagi  shakllangan  raqobatdoshlik  ko’rsatkichiga  nisbatan 

birmuncha  past.  Umumiy  ishlab  chiqarish  hajmida  eksport  mahsulotlarining 

engil sanoatdagi ulushi 35 foiz, mashinasozlikda 25,5 foiz, oziq-ovqat sanoatida 

5  foiz.  Ushbu  tarmoqlarning  tashqi  bozordagi  raqobatdoshligi  sanoatning 

o’rtacha darajasidan taxminan 20-25 foiz past hisoblanadi

22

. 

Umuman  olganda  sanoat  tarmoqlarining  raqobatdoshligining  pastligi 

muammosi  saqlanib  qolmoqda.  Qayta  ishlash  sektori  tarmoqlaridagi  asosiy 

mahsulotlarni  ishlab  chiqarishning  ichki  xarajatlari  jahondagi  o’rtacha  narx 

darajasiga yaqinlashib qolgani holda, ba’zi mahsulotlar turlari bo’yicha o’rtacha 

jahon  bahosiga  nisbatan  yuqori.  Ushbu  tendentsiya  moddiy  texnika  va 

energetika  xarajatlari  ulushining  yuqori  darajada  saqlanib  qolayotgani  bilan 

belgilanadi. 

O’zbekistonning  bozor  iktisodiyotiga  o’tish  boskichida  marketingning 

asosiy  vazifasi  raqobatli  bozor  muhitini  shakllantirishdir.  Mahsulotlari  ishlab 

chiqaruvchilari o’rtasida rakobat quyidagilarni ta’minlaydi: 

Korxonalarining  tashkiliy  huquqiy  turli  shakllari,  ko’p  ukladli  iqtisodiyotni 

shakllantirish va rivojlantirish: 

Korxonalari mahsulotlarini sotish sohalarini rivojlantirish: 

Vositachi 

korxonalarning 

narxlarini 

oshirish 

kabi 

monopollashuv 

shartnomalariga yo’l qo’ymaslik: 

Tovar bozoridagi harakat yullaridagi to’siqlarni bartaraf etish: 

Xozirgi zamon bozorida muvaffaqiyatga erishish, ilmiy texnika natijasida 

firmaning ishlab chiqarish, moliyaviy va texnologik saloxiyati bilan emas, balki 

marketing  tadqiqotlari  o’tkazishdagi  faollik,  tashabbuskorlik  va  tajribasi  bilan 

aniqlanadi degan fikr-  muloxazalar xukm  surmokda.  Buni tasdiqlovchi xaqiqat 

shuki,  keyingi  10-15  yilda  marketing  tadqiqotlari  zamonaviy  biznesning  katta 

mustaqil  sohasiga  aylanib  ketdi.  Ma’lumotlarga  ko’ra  50  foizdan  ko’p 

amerikalik,  86  foiz  evropalik  va  60  foiz  Yaponiya  biznesmenlari,  firma  va 

kompaniyanlari  marketing  tadqiqotlari  o’z  kuchlari  bilan  olib  borganlar. 

                                                           

22

  Strategiya  dalneyshego  povisheniya  konkurentosposobnosti  natsionalnoy  ekonomiki:  materiali  chetvertogo  foruma 

ekonomistov / otv.red. M.P. Narzikulov. –Tashkent: BaktriaPress, 2012. S. 29.

 

---

51 

 

Qolganlarga  esa  maxsus  tadqiqot  muassasalariga  murojaat  qilishadi.  Xozir 

marketing  tadqiqotlari  bilan  juda  ko’p  ilmiy  -  tekshirish  byurolari,  firmalari, 

agentliklari,  universitetlari,  davlat  muassasalari  shug’ullanmokda.  Masalan, 

G’arbiy Germaniyada 120 dan ko’prok 3 ming kishilik ilmiy xodimlari bo’lgan 

tashkilotlar marketing tadqiqoti olib bormokda. Frantsiyada bunday muassasalar 

100,  Angliyada  200,  AQSH  da  800  dan  ko’prok  bo’lib,  bir  yilda  1  milliard 

dollar atrofida mablag’ aylantiradi. 

OATB  “Mikrokreditbank”  muvaffaqiyatining  asosiy  sabablaridan  biri 

ham  uning  biznesni  diversifikatsiyalash  strategiyasidan  unumli  foydalanganida 

bo’ldi. Biznesni 2005 yilda sovun ishlab chiqarishdan boshlagan kompaniya, sal 

keyinroq,  kir  yuvish  vositalari  mahsulotlari  ham  sotishni  yo’lga  qo’ydi  va 

bozorda  munosib  o’ringa  ega  bo’ldi.  Oradan  ko’p  o’tmay,  diversifikatsiya 

strategiyasiga amal qilgan holda kompaniya o’zi uchun yangi bo’lgan biznes – 

kosmetika  mahsulotlari  ishlab  chiqarishga  kirishdi.  Va  chet  ellik  hamkorlar 

yordamida  mamlakatimizda  birinchi  bo’lib  kosmetika  ishlab  chiqarishni 

o’zlashtirdi.  

 

Aytish  mumkinki,  har  qanday  xususiy  biznesning  rivoji  avvalambor 

mamlakatda unga yaratilgan shart-sharoitlar, keng yo’l, so’ngra, asoschilarning 

tashabbuskorligi va mehnatsevarligiga bog’liq bo’lsa, ikkinchi tomondan, biznes 

yuritishning  zamonaviy  texnologiyalari  va  usullaridan  qanchalik  omilkorlik 

bilan foydalanishiga bog’liqdir. 

Ish  yakunida  biznesda  diversifikatsiya  strategiyasidan  foydalanish 

bo’yicha quyidagi xulosa va takliflarga kelindi:  

1. Xususiy biznesni rivojlantirish strategiyalari ichida kompaniya faoliyatini faol 

diversifikatsiya  qilish  strategiyasini    eng  samarali  vositalardan  biri,  deb 

hisoblaymiz; 

2.  OATB  “Mikrokreditbank”  misolida  aytish  mumkin-ki,  diversifikatsiyani 

qo’llashdan  oldin  joriy  faoliyatni  har  tomonlama  tahlil  qilish,  moliya  va 

imkoniyatlarni  xolis  baholash  hamda  hisoblab  chiqishdan  keyingina  amalga 

oshirilishi lozim; 

---

52 

 

3. Diversifikatsiyani amalga oshirish uchun kompaniya boshqaruv tizimi, biznes 

yo’nalishlar  orasidagi  o’zaro  munosabatlar,  mijozlar  bilan  ishlash  tartiblarini 

to’liq qaytadan isloh qilish va optimallashtirish maqsadga muvofiq; 

4. Kompaniya yanada rivojlanib borishi uchun bozordagi o’zgarishlarni doimiy 

kuzatib  borishi,  boshqaruvning  korporativ  uslublarini  joriy  etishi,  boshqaruvga 

qarindosh-urug’chilik munosabatlarining zarar qilishiga yo’l qo’ymasligi zarur. 

Ana shunda, uning kelajagi yanada porloq bo’lishi shubhasiz. 

Tovar  raqobatbardoshligini  o’rganish  jarayoni  murakkab  va  o’z  ichiga 

quyidagi bosqichlarni oladi: 

tovar sotilish bozorini o’rganish; 

raqiblar haqida ma’lumotlar yig’ish; 

iste’molchilar talablarini o’rganish; 

raqobatbardoshlikni oshirish bo’yicha tadbirlar ishlab chiqish; 

ishlab chiqarish va bozorga sinov sotishlari bilan chiqish haqidagi qaror.  

Bu  masalalarni  hal  qilish  korxonada  tovar  raqobati  qobiliyati  darajasini 

baholashning uzluksiz tizimini yaratishni talab qiladi.  

Tovar  raqobatbardoshligining  asosiy  sharti  quyidagi  ko’rinishiga  ega  bo’lgan 

boshqa  xuddi  shunday  tovarlarga  nisbatan  eng  katta  yalpi  foydali  samaradan 

iborat:    

K=S/I

b

→ max 

bu  erda  S-  tovarning  foydali  samarasi,  I

b

-  tovarni  xarid  qilish  va  foydalanish 

bo’yicha  xarajatlar(iste’mol bahosi).  

Tovar  raqobatbardoshligini  ta’riflovchi  ko’rsatkichlarning  eng  asosiylari 

quyidagilardir: 

1. Me’yoriy ko’rsatkichlar 

1

1







