Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti "bank ishi" fakulteti "tashqi iqtisodiy faoliyat" kafedrasi

1.2. Firmaning raqobat strategiyasi va taktikasining mazmuni va mohiyati 

 

Tashqi  iqtisodiy  faoliyatda  xalqaro  maydonda  mamlakatlar  emas,  balki 

firmalar raqobatlashadi. Bu jarayonda mamlakatning rolini aniqlab olish uchun 

firma  qanday  qilib  raqobat  ustunligini  yaratishi  va  saqlab  qolishini  tushunib 

olish  zarur.  Hozirgi  bosqichda  firmalarning  raqobat  imkoniyatlari  ularga  asos 

solingan mamlakatlar chegaralari bilan cheklanib qolmaydi. Raqobat ustunligini 

yaratishda  global  strategiyalar  roliga  alohida  e’tibor  qaratish  lozim,  chunki  bu 

strategiyalar  firmalar  mamlakatlarining  rolini  butunlay  o’zgartirib  yuboradi. 

Raqobat  strategiyasining  asosiy  printsiplaridan  boshlaymiz.  Ichki  va  tashqi 

bozorlardagi  raqobatda  ko’plab  printsiplar  mos  keladi.  SHundan  so’ng  global 

raqobatchilik orqali raqobat ustunligining kuchayish usullarini ko’rib chiqamiz.  

Raqobatning tabiatini tushunish uchun asosiy birlik tarmoq (qayta ishlash 

yoki  xizmat  sohasi  ekanligining  ahamiyati  yo’q),  ya’ni  tovarlar  yoki  xizmatlar 

ishlab  chiqaruvchi  va  o’zaro  raqobatlashayotgan  raqobatchilar  guruhi 

hisoblanadi.  Strategik  muhim  tarmoq  raqobat  ustunligining  o’xshash 

manbalariga  ega  mahsulotlarni  o’z  ichiga  oladi.  Bunga  misol  –  faks  texnikasi, 

polietilen, uzoq masofalarga yuk tashish uchun og’ir yuk mashinalari va bosim 

ostida  plastmassa  quyish  uskunalari  ishlab  chiqarishdir.  Amaliyotda  taromqlar 

o’rtasidagi chegaralar har doim ancha nisbiydir. 

Savdo  va  raqobat  to’g’risidagi  ko’p  bahslarda  tarmoqlarning  juda  ham 

umumiy  ta’rifi  qo’llaniladi.  Masalan,  «bank  ishi»,  «kimyoviy  sanoat»  yoki 

«mashinasozlik» kabilar shular jumlasidandir. Bu juda ham keng yondashuvdir, 

chunki  raqobatning  tabiati  ham,  raqobat  ustunligi  manbalari  ham    har  bir 

shunday  guruh  doirasida  sezilarli  o’zgaruvchandir.  Masalan,  mashinasozlik  – 

---

17 

 

yagona tarmoq emas, balki turli strategiyalarga ega o’nlab tarmoqlardir.  

Tashqi  iqtisodiy  faoliyatda  raqobat  ustunligi  strategiyasini  ishlab  chiqib, 

firmalar o’z tarmog’ida foydali ravishda va uzoq muddat raqobatlashish usulini 

topish  va  mujassamlashtirishga  harakat  qiladilar.  Tashqi  iqtisodiy  faoliyatda 

universal raqobat strategiyasi mavjud emas, balki sanoatning muayyan tarmog’i, 

konkret  firmaga  ega  bo’lgan  ko’nikmalar  va  kapital  sharoitlari  bilan 

muvofiqlashgan  strategiyagina  muvaffaqiyat  keltirishi  mumkin.  TIFda  raqobat 

ustunligini  tanlashni  ikkita  holat  belgilab  beradi.  Birinchisi  –  firma  faoliyat 

ko’rsatayotgan tarmoqning tuzilishi. Turli tarmoqlardagi raqobat mohiyatan bir-

biridan  keskin  farqlanadi  va  turli  tarmoqlarda  uzoq  muddat  davomida  foyda 

olish  ehtimoli  bir  xil  emas.  Masalan,  foydalilik  farmatsevtika  sanoatida  va 

kosmetika ishlab chiqarishda juda yuqori, po’lat va ba’zi kiyim turlarini ishlab 

chiqarishda esa unday emas. Ikkinchi asosiy holat bu – firma tarmoq doirasida 

egallagan  mavqe  (pozitsiya)dir.  Ba’zi  pozitsiyalar  tarmoqdagi  o’rtacha 

foydalilikdan  qat’iy  nazar,  boshqalariga  qaraganda  foydaliroq.  Bu  holatlardan 

har  biri  o’z-o’zicha  strategiyani  tanlab  olish  uchun  etarli  emas.  Masalan,  juda 

foydali  tarmoqdagi  firma,  basharti  tarmoqda  mavqeni  to’g’ri  tanlamasa,  katta 

foyda  olmasligi  mumkin.  Tarmoqdagi  pozitsiya  –  raqobatchilarning  tugalmas 

urushi aksidir.  

Tashqi  iqtisodiy  faoliyatdagi  raqobat  poygasida  holatning  sezilarli 

o’zgarishi  o’z  navbatida  tarmoq  tuzilishida  o’zgarishlar  yoki  raqobat  ustunligi 

uchun  yangi  asoslar  paydo  bo’lishini  keltirib  chiqaradi.  Masalan,  televizorlar 

chiqaradigan  yapon  firmalari  ixcham,  ko’tarib  yuriladigan  televizorlarga  o’tish 

va lampali tarkibiy qismlarni yarim o’tkazgichlilari bilan almashtirish tamoyili 

tufayli  jahonda  etakchi  o’ringa  chiqib  oldilar.  Agar  bir  mamlakat  firmalari 

bunday  o’zgarishlarga  o’z  vaqtida  aksil  ta’sir  ko’rsata  olishga  qodir  bo’lsalar, 

ular boshqa mamlakat firmalaridan etakchilikni olib qo’yadilar 

Tashqi  iqtisodiy  faoliyatda  raqobat  strategiyasi  tarmoqning  tuzilishi  va 

uning  o’zgarish  jarayonlarini  har  tomonlama  tushunishga  asoslanishi  kerak. 

Iqtisodiyotning    har  qanday  tarmog’ida,    u  faqat  ichki  bozorda  yoki  tashqi 

---

18 

 

bozorda  ham  faoliyat  ko’rsatishidan  qat’i  nazar,  raqobatning  mohiyati  beshta 

kuch bilan ifodalanadi:1) yangi raqobatchilarning paydo bo’lish xavfi; 2) o’rnini 

bosadigan tovarlar yoki xizmatlar paydo bo’lish xavfi; 3) butlovchi qismlar va 

shu  kabilarni  etkazib  beruvchilarning  savdolashish  layoqati;  4)  xaridorlarning 

savdolashish  layoqati;  5)  mavjud  bo’lgan  raqobatchilarning  raqobatchiligi 

(1.2.1-rasmga qarang.) 

 

                              Yangi raqobatchilar paydo bo’lish xavfi 

 

 

 

 

Etkazib 

beruvchilarning 

savdolashish 

layoqati 

 

Mavjud 

bo’lgan 

raqobatchilar 

o’rtasidagi 

raqobatchilik 

 

Xaridorlarning 

savdolashish 

layoqati 

 

 

O’rnini bosuvchi tovarlar va xizmatlar paydo  

 

bo’lish xavfi 

1.2.1-rasm. Tarmoqdagi raqobatni belgilovchi beshta kuch. 

Manba: 

www.lex.uz-

internet sayt ma’lumotlari. 

 

Bu  beshala  kuchdan  har  birining  kattaligi  tarmoqdan  tarmoqqa  qarab 

o’zgarib boraveradi va oqibatda tarmoqlarning  foydaliligini  aniqlab beradi.  Bu 

kuchlarning harakati qulay shakllanadigan tarmoqlarda ko’p sonli raqobatchilar 

qo’yilgan  kapitaldan  yuqori  foyda  olishlari  mumkin.  Bir  yoki  bir  nechta  kuch 

noqulay  ta’sir  qiladigan  tarmoqlarda  esa  kamdan-kam  firmalar  uzoq  muddat 

davomida  yuqori  foydani  saqlab  qolishlari  mumkin.  Raqobatning  besh  kuchi 

tarmoqning  foydaliligini  belgilab  beradi,  chunki  ular  firmalar  o’rnatadigan 

---

19 

 

narxlarga, firmalar qiladigan xarajatlarga, ushbu tarmoqda razobat qilish uchun 

zarur bo’lgan kapital qo’yilmalar hajmiga ta’sir ko’rsatadi. 

TIFda firmalar o’z strategiyalari orqali bu beshta kuchni u yoki bu tomonga 

o’zgartirib  yuborishlari  mumkin.  Masalan,  aviakompaniyalarda  kompyuer 

axborot  tizimlarini  kiritish  yangi  raqobatchilarning  paydo  bo’lishini 

qiyinlashtiradi. Chunki bunday tizimi millionlab dollarga tushishi mumkin.  

Tarmoqning  tuzilishi  TIFdagi  raqobat  uchun  bir  qator  sabablarga  ko’ra 

muhimdir.  Birinchidan,  turli  tarmoqlardagi  tuzilishning  turlichaligini  hisobga 

olganda  muvaffaqiyatli  raqobat  uchun  turli  talablarni  bajarish  kerak.  Kiyim 

chiqarish  kabi  tarqoq  tarmoqda  esa  samolyotsozlikdagiga  qaraganda  butunlay 

resurslar va ko’nikmalar talab qilinadi.  

Ikkinchidan,  ko’pincha  yuqori  hayot  darajasi  uchun  muhim  bo’lgan 

tarmoqlar aynan jozibali tuzilishga ega tarmoqlardir. Jozibali tuzilishga va yangi 

raqobatchilar  uchun  texnologiya,  maxsus  ko’nikmalar  jihatidan  og’ir  mehnat 

sharoitlariga ega bo’lgan tarmoqlar ko’pincha mehnatning yuqori mahsuldorlik 

darajasiga ega va qo’yilgan kapitaldan katta foyda keltiradi.  

Nihoyat TIFdagi raqobatda tarmoq tuzilishi muhimligining yana bir sababi 

shundan  iboratki,  tuzilishning  o’zgarishi  mamlakat  uchun  yangi  tarmoqlarga 

kirib  borishga  real  imkoniyat  yaratadi.  Masalan,  nusxa  ko’chiruvchi  texnika 

chiqaradigan  yapon  firmalari  bu  sohadagi  amerikalik  etakchilar  bilan 

muvaffaqiyatli  raqobat qila boshladilar  (aniqrog’i  «Kseroks»  va  IBM).  Buning 

boisi  ular  deyarli  e’tiborsiz  qoldirilgan  bozor  sektori,  ya’ni  kichik  o’lchamli 

nusxa  ko’chirish  apparatlariga  murojaat  qildilar,  xaridorga  yangicha 

yondoshdilar  (to’g’ridan-to’g’ri  sotish  o’rniga  dilerlar  orqali  sotish),  ishlab 

chiqarishni  o’zgartirdilar  (kichik  seriyada  chiqarish  o’rniga  ommaviy  ishlab 

chiqash)  va  narxlarni  tashkil  qilishga  yangicha  yondashdilar  (buyurtmachiga 

qimmat  tushadigan  prokatga  berish  o’rniga  sotish).  Bu  yangi  strategiya 

tarmoqqa  kirib  borishni  engillashtirdi  oldingi  etakchining  ustunligini  yo’qqa 

chiqardi.  

 

F.Kotler firmaning bozordagi ulushidan kelib chiqgan holda raqobatchilik 

---

20 

 

strategiyasini to’rtta turga ajartib ko’rsatadi

9

: 

1. 

Lider strategiyasi. 

2. 

«Kurashga chaqiruvchi» stratategiya. 

3. 

«Lider orqasidan boshqaruvchi» strategiya. 

4. 

Mutaxassislik strategiyasi. 

Odatda  Lider  bu  asosiy  bozorni  rivojlantirishga  katta  xissa  qo’shuvchi 

firmadir.  Liderning  javobgarligin  aniqlovchi  eng  tabiiy  strategiya  bo’lib,  yani 

istemolchilarni  egallashga,  mavjud  tovarlarning  qo’llashda  yangi  tashfiqotga 

yoki tovarlarning bir marta iste’molining o’stirishga yo’naltirilgan global talabni 

kengaytirish strategiyasi bo’lib hisoblanadi. 

Mudofa  strategiyasi  –  bu  bozor  Liderning  strategiyasi  bo’lib,  u  orqali 

korxona bozorida raqobat kurashida qo’lga kiritilgan yutuqlarini, fozittsiyalarni 

(Masalan,  bozorda  katta  ulushni  saqlab  qolish  mahsulot  markasini  obrusini 

ko’tarish, tovar harkati kanallarini ustidan nazoratni saqlab qolish)ga intiladi. 

Mudofa  strategiyasi  bu  bozor  sardori  tomonidan  o’zini  biznesini 

raqobatchilar  tajavusdan  doimo  himoya  qilish  maqsadida  tanlanadigan 

strategiyadir.  Mudofa  strategiyasining  turlari  mavjuddir:  pozitsiyali  mudofaa, 

qanot  mudofasi,  mudofa  qayta  hujumga  o’tish  yo’li  bilan,  mobil  mudofa  va 

qisilib kelayotgan mudofaa. 

Hujum  strategiyasini  qo’llash  natijasida  firma  bozorida  o’z  ulushini 

oshrishga  harakat  qiladi.  Bunday  maqsad  tajriba  samarasini  keng  ishlatish 

hisobiga rentabellikni oshrishdan iboratdir. 

Demarketing  strategiyasi  esa  bozor  Liderining  to’rtinchi  strategiyasi 

bo’lib,  Lider  firma  monopolizmda  ayblanishdan  qochish  uchun  bozordagi  o’z 

ulushini  qisqartirishni  ko’rib  chiqish  mumkin.  Unga  erishish  yo’llarini  bittasi 

ko’rsatilayotgan  xizmatlarni,  reklama  va  talabni  rag’batlantirish  maqsadida 

                                                           

9

 Kotler F. Upravlenie marketingom: Sokr.perev. s angliyskogo. M.: Ekonomika, 1980. 

 

---

21 

 

qisqartirish,  ayrim  segmentlarda  narxni  oshirish  hisobiga  talab  darajasini 

pasaytirish maqsadida Demarketing tamoyillarini qo’llash hisoblanadi. 

«Kurashga  chaqiruvchi  »  strategiyasining  maqsadi  –  Lider  o’rnini 

egallashdir. Bu erda ikkita muammo muhim hisoblanadi. 

1. Liderga hujum qilish vaziyatni tanlash.  

2. Uning imkoniyatlarini va himoyasini baholash. 

Vaziyatni tanlashda frond bo’yicha hujum yoki qanot hujumi muqobillari 

hisobga olinadi. 

Hujum  strategiyasi  –  bu  raqobat  strategiyasi  bo’lib,  u  bozor  davogari 

tomonidan sotuv bozorlarini egallash kurashida qo’llaniladi.  

Front buyicha hujum – bu raqobatchi korxonaning kuchsiz tomonlaridan 

kura  kuchli  tomonlaridan  ustun  kelish  buyicha  faol  harakat  orqali  uning 

pozitsiyasiga (mahsulotlar, reklama, narxlar va boshqalar buyicha) hujum qilish 

tushuniladi.uni amalga oshirish korxona raqobatchiga nisbatan ko’p resurslarga 

ega bo’lishi hamda uzoq muddatli «jang harakatlari» ni olib borish qobiliyatiga 

ega bo’lishi kerak.  

Qanot  hujumi  –  bu  raqobatchilar  faoliyatini  kuchsiz  joylarga 

yo’naltirilgan  bo’lib,  bu  joylarda  ustunlikka  erishish  uchun  asosiy  kuchlar 

tanlanadi;  u  shunga  asoslanganki  raqobatchi  kupincha  o’z  resurslarining  eng 

kuchli  pozitsiyalarini  saqlab  qolish  uchun  yo’naltiradi,  masalan  sifati  bo’yicha 

sardorlik  (Liderlik)pozitsiyani  saqlab  turishi  mumkin,  ayni  vaqtda  o’z 

faoliyatida  kuzsiz  joylarga  ega  bo’lishi  mumkin,  masalan  vositachilar  bilan 

ishlashga  uncha  ahamiyat  berishmaydi.  Ushbu  strategiya  bozor  davogari 

raqbatchiga nisbatan kam resurslarga ega bo’lsa yaxshi natija berishi mumkin. U 

ko’pincha raqobatchilarga qarshi kutilmaganda ishlatiladi.  

O’rab  olish  orqali  hujum  –  bu  raqobatchini  barcha  pozitsiyalariga 

birdaniga  hujum  qilinib,  uni  bir  vaqtning  o’zida  hamma  yo’nalishlar  bo’yicha 

mudofaa  olib  borishga  majbur  etadi;  bu  esa  bozor  davogari  juda  katta 

resurslarga  ega  bo’lganda  qo’llaniladi,  hamda  qisqa  vaqt  ichida  raqobatchini 

bozordagi pozitsiyasini emirilishiga imkoniyat yaratadi.   

---

22 

 

  Chetlab  o’tish  hujumi  –  bu  to’g’ridan  –  to’g’ri  bo’lmagan  hujum  turi 

bo’lib,  ko’pgina  quyidagi  yo’nalishlardan  birida  amalga  oshiriladi:  ushbu 

korxona uchun mutloqo yangi bo’lgan mahsulot ishlab chiqarishni o’zlashtirish, 

yangi  geografik  bozorlarni  o’zlashtirsh,  texnologiyada  yangi  bosqichni 

o’zlashtirish,  bozor  davogari  uchun  dastlab  eng  «engil»  bozorlarda  malga 

oshirilib, u faoliyati sohalarida hujum uyushtiriladi.  

Partizan hujumi – bu raqobatchini tushkunlikka tushurish maqsadida, har 

zamonda  uncha  katta  bo’lmagan  hujumlarni  uyushtirib,  unda  o’ziga  nisbatan 

ishonchsizlik to’yg’usini rivojlantirishdir (narxlarni har zamonda pasaytirish va 

mahsulotni  jadal  sur’atlar  bilan  siljitish,  oqibatda  esa  raqobatchini  o’zi  uchun 

zararli bo’lgan qarshi harakatlarni qilishga majbur etish va hokozolar). Bunday 

strategiyani  ko’pincha  uncha  katta  bo’lmagan  cheklangan  resurslarga  ega 

firmalar, ancha yirik bo’lgan raqobatchilarga nisbatan qo’llaydilar. Biroq tez – 

bu katta xarajtlarga olib keladigan tadbirlar, uning ustiga raqobatchilar ustidan 

g’alaba qozonish uchun, unga boshqa turdagi hujum harakatlari bilan qo’llab - 

quvvatlab turishi kerak.  

Raqobat  va  tovarning  raqobatbardoshligi  marketingning  taktik  rejasini 

shakllantirishning  muhim  omili  hisoblanadi.  Bozorda  bir  nechta  sotuvchi 

bo’lgandan  keyin,  tabiiyki,  ular  o’rtasida  raqobat,  xaridor  uchun  kurash 

boshlanadi. Bu kurashning muvaffaqiyati, asosan, u qanchalik tashkillashtirilgan 

va savodli olib borilishiga bog’liq bo’ladi. 

 

1.2.1-jadval