Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti "bank ishi" fakulteti "tashqi iqtisodiy faoliyat" kafedrasi

1.1.1. Raqobat ishtirokchilarining asosiy maqsadlari. 

Manba: Devid Krevens. Konkurentsiya.- M.:Izdatelskiy dom «Vilyams», 2011 

 

4)  Moslashtirish vazifasi; 

5)  Taqsimlash vazifasi; 

6)  Nazorat qilish  vazifasi. 

Raqobatning  tartibga  solish  vazifasi  ishlab  chiqarishni  talab  (iste’mol)ga 

muvofiqlashtirish maqsadida taklifga ta’sir o’tkazishdan iborat.  

Raqobatning  resurslarni  joylashtirish  vazifasi  ishlab  chiqarish  omillarini 

ular  eng  ko’p  samara  beradigan  korxona,  hudud  va  mintaqalarga  oqilona 

joylashtirish imkonini beradi. 

Raqobatning  innovatsion  vazifasi  fan-texnika  taraqqiyoti  yutuqlariga 

asoslanuvchi  hamda  bozor  iqtisodiyoti  sub’ektlarining  rivojlanishini  taqozo 

etuvchi turli ko’rinishdagi yangiliklarning joriy etilishini anglatadi. 

Raqobatning moslashtirish vazifasi korxona (firma)larning ichki va tashqi 

muhit sharoitlariga ratsional tarzda moslashishiga yo’naltirilgan bo’lib, ularning 

shunchaki  o’zini-o’zi  saqlab,  iqtisodiy  jihatdan  yashab  qolishidan  xo’jalik 

faoliyati sohalarining ekspantsiyasi (kengayishi)ga o’tishini bildiradi. 

Raqobatning  taqsimlash  vazifasiishlab  chiqarilgan  ne’matlar  yalpi  hajmi 

(yalpi  ichki  mahsulot)ning  iste’molchilar  o’rtasida  taqsimlanishiga  bevosita  va 

bilvosita ta’sir o’tkazadi. 

Истеъмолчи ва харидорлар 

ўртасида 

Ишлаб чиқарувчи ва сотувчилар 

ўртасида 

Рақобат 

Кўпроқ нафлиликка  

эришиш 

Кўпроқ фойда  

олиш 

Асосий  

мақсадлари 

---

9 

 

Nihoyat,  raqobatning  nazorat  qilish    vazifasibozordagi  ba’zi 

ishtirokchilarning  boshqa  bir  ishtirokchilar  ustidan  monopolistik  hukmronlik 

o’rnatishiga yo’l qo’ymaslikka yo’naltiriladi. 

Raqobat ko’rashining mazmuni to’g’risida to’laroq tushunchaga ega bo’lish 

uchun uning asosiy shakllari va belgilarini ko’rib chiqish zarur.  

Iqtisodiy  adabiyotlarda  bir  tarmoq  ichidagi  raqobatning  to’rtta  shakli 

alohida  ajratilib  ko’rsatiladi.  Bular  erkin  raqobat,  monopolistik  raqobat, 

monopoliya va oligopoliyadir. 

Erkin raqobat sharoitida bir xil mahsulot ishlab chiqaruvchi tarmoqda juda 

ko’p sonli korxonalar mavjud bo’ladi. Yuqori darajada tashkil qilingan bozorda 

ko’plab sotuvchilar o’zlarining mahsulotlarini taklif qiladilar. 

Erkin  raqobatli  bozorda  alohida  korxonalar  mahsulot  narxi  ustidan 

sezilarsiz nazoratni amalga oshiradi. Erkin raqobat sharoitida yangi korxonalar 

tarmoqqa  erkin  kirishi,  tarmoqda  mavjud  bo’lgan  korxonalar  esa  uni  erkin 

tashlab  chiqishi  mumkin.  Xususan  yangi  korxonalarning  paydo  bo’lishi  va 

ularning  raqobatli  bozorda  mahsulotlarini  sotishga  huquqiy,  texnologik, 

moliyaviy va boshqa jiddiy iqtisodiy to’siqlar bo’lmaydi. 

Sof monopoliyada tarmoq bitta firmadan iborat bo’lishi sababli, u mavjud 

mahsulot  (xizmat)ning  yagona  ishlab  chiqaruvchisi  hisoblanadi  va  yakka 

hukmronlik shakllanadi.  

Iqtisodiy  adabiyotlarda  g’irrom  va  halol  raqobatlashuv  usullari  ajratib 

ko’rsatiladi.  Raqobatlashuvning  noan’anaviy,  jamiyat  tomonidan  e’tirof 

etilmagan,  ijtimoiy  ahloq  qoidalari  doirasidan  chetga  chiquvchi,  noiqtisodiy 

(ya’ni,  jismoniy  kuch  ishlatish,  majburlash,  raqiblarning  obro’siga  putur 

etkazish  va  h.k.)  usullaridan  foydalanish  g’irrom  raqobat  deb  yuritiladi.  Halol 

raqobat – raqobat ko’rashida jamiyat tomonidan tan olingan, iqtisodiy usullarni 

qo’llash,  o’zining  maqsad  va  manfaatlariga  erishishda  umumjamiyat 

manfaatlariga zid keluvchi holatlarni qo’llamaslik kabi qoidalarga asoslanadi.  

Raqobat  ko’rashining  ikki  usuli  farqlanadi:  narx  vositasidagi  raqobat  va 

narxsiz raqobat. 

---

10 

 

Narx  vositasida  raqobatlashuvda  ko’rashning  asosiy  usuli  bo’lib  ishlab 

chiqaruvchilarning  o’z  tovarlari  narxini  boshqa  ishlab  chiqaruvchilarining 

shunday mahsulotlari narxiga nisbatan pasaytirishi hisoblanadi. 

Narxsiz raqobat shu bilan tavsiflanadiki, bunda raqobat ko’rashining asosiy 

omili tovarlarning narxi emas, balki uning sifati, servis xizmat ko’rsatish, ishlab 

chiqaruvchi firmaning obro’-e’tibori hisoblanadi. 

Narxsiz  raqobat  bilan  bir  vaqtda  yashirin  narx  yordamidagi  raqobat  ham 

bo’lishi  mumkin.  Buning  uchun  yangi  tovarlarning  sifati  oshishi  va  iste’mol 

xususiyatlarining  yaxshilanishi  ular  narxlarining  oshishiga  qaraganda  tez  ro’y 

berishi  keraq.  Hozirgi  davrda  bir  turdagi  mahsulotlarning  ko’payishi  ularning 

sotishni  rag’batlantiruvchi  reklama,  tovar  belgilari  va  fabrika  muhrlaridan 

foydalanishni keltirib chiqarmoqda. Iste’molchilik bozorida qo’shimcha xizmat 

ko’rsatish orqali xarid orlarni o’ziga jalb qilish  keng tarqalmoqda. 

Raqobatdoshlik  deganda,  odatda  tovar  ishlab  chiqaruvchilarning  minimal 

rentabellikni  ta’minlaydigan  narxda  tashqi  bozorda  sotish  uchun  ishlab 

chiqarishga  bo’lgan  qobiliyati  tushuniladi.  Ta’kidlash  lozimki,  raqobatdoshlik 

tovarlar bozori bilan cheklanib qolmasdan, makroiqtisodiy mazmuniga ham ega 

bo’ladi. 

Mamlakatlarning 

raqobatdoshligi 

kontseptsiyasi 

tarixan 

milliy 

iqtisodiyotning xalqaro mehnat taqsimotidagi o’rnini belgilab beradigan qiyosiy 

afzalliklar (arzon ishchi kuchi, boy tabiiy resurslar, qulay geografik joylashuv, 

iqlim, infratuzilma omillari va h.k.) nazariyasiga asoslangan

5

. 

Qiyosiy afzalliklar mamlakatga tabiatdan berilgan bo’lib, ular abadiy emas 

va  takror  ishlab  chiqarilmaydi.  Mazkur  afzalliklar  fan  va  texnikaning 

rivojlanishi,  ishlab  chiqarish  bilan  integratsiyalashuvi,  ishlab  chiqarish 

darajasida  globallashuvi  va  tovarni  ishlab  chiqarishdan  tortib  to  uni 

                                                           

5

 

Yuldashev  N.K.,  Boltaboev  M.R.,  Rixsimboev  O.K.,  Ganiev  B.O.  Strategik  menejment.  O’kuv 

qo’llanma.- T.: TDIU, 2003. 

 

---

11 

 

iste’molchiga etqazib berishgacha bo’lgan barcha bosqichlarda innovatsiyalarga 

asoslanadi. 

O’zbekiston quyidagi qiyosiy afzalliklarga ega:  

 qishloq xo’jaligi rivojlanishi uchun qulay  tabiiy-iqlim 

sharoitining 

mavjudligi;  

 boy tabiiy resurslar va rekreatsiya resurslariga egaligi;  

 boy  madaniy-tarixiy  merosga  ega  ekani  ichki  va  tashqi  turizmni 

rivojlantirish imkonini beradi;  

 qulay geografik joylashuvi;  

 xalqning mehnatsevarligi va tadbirkorlik qobiliyatiga ega bo’lgan mehnat 

resurslarining mavjudligi.  

O’zbekistonning  raqobat  sohadagi  afzalliklarini  tahlil  qiladigan  bo’lsak, 

quyidagilarni alohida ta’kidlab ko’rsatish mumkin:  

 mamlakat siyosiy va huquqiy tizimining barqarorligi;  

 insonni  rivojlantirishga  (ta’lim,  sog’liqni  saqlash,  ijtimoiy  ehtiyojlarga) 

katta mablag’lar yo’naltirilayotganligi;  

 aholining o’rtacha umr ko’rish darajasining ortib borayotgani;  

 mehnat resurslarining raqobatdoshligi;  

 mamlakat aholisi ta’lim darajasining yuqoriligi.  

  Yuqorida  aytib  o’tilganidek,  mamlakatimizning  qiyosiy  afzalliklari  bilan 

birga  milliy  iqtisodiyotimizning  raqobat  sohadagi  afzalliklarini  ham 

rivojlantirish  zarur.  Iqtisodiyotning  raqobatdoshligini  oshirish  maqsadida 

quyidagi  omillarga  asosiy  e’tiborni  qaratish  lozim,  xususan:  mamlakat  siyosiy 

va  huquqiy  tizimining  barqarorligi,  mehnat  resurslarining  raqobatdoshligi  va 

aholi ta’lim darajasining yuqoriligi

6

.  

  Shunday  qilib,  raqobat  nuqtai  nazaridan  afzalliklar  o’zgaruvchan  bo’lib, 

inson kapitalining rivojlanishi, yuksak innovatsion texnologiyalar, intellekt bilan 

bog’liq  va  o’z  tabiatiga  ko’ra  cheksizdir.  Jahon  iqtisodiyotining  barqaror 

                                                           

6

  O’zbekiston  iqtisodiyotining  raqobatbardoshligini  oshirish  muammolari:  nazariya  va  amaliyot  /  Mualliflar  jamoasi:  R.O. 

Alimov, A.F. Rasulev, A.M. Qodirov va boshqalar // S.S. G’ulomov tahriri ostida. –T.: Konsauditinform-Nashr, 2010. 26-b.

 

---

12 

 

rivojlanish  sur’atlarini  ta’minlash,  xalqaro  raqobatni  vujudga  keltirishning 

muhim  sharti  dunyo  mamlakatlari  iqtisodiyotining  ochiqligi  bilan  belgilanadi. 

O’zbekiston  iqtisodiyoting  erkinlashuvi  tobora  chuqurlashib,  ochiqlik  darajasi 

ortib jahon xo’jaligiga integratsiyalashuvi kuchayib bormoqda.  

Ba’zi  iqtisodchilarning  fikricha,  iqtisodiyotning  ochiqlik  darajasi  milliy 

ishlab  chiqarishning  tarmoq  tarkibiga  bog’liq.  Ishlab  chiqarish  hajmining 

umumiy  tarkibida  bazaviy  tarmoqlar  ulushi  qanchalik  yuqori  bo’lsa, 

iqtisodiyotning  ochiqlik  darajasi  shunchalik  past  bo’ladi.  Ushbu  holat  bazaviy 

tarmoqlarning  xalqaro  ixtisoslashuv  jarayoniga  kam  darajada  jalb  etilgni  va 

asosan ichki bozorga yo’naltirilgani bilan izohlanadi. 

Qayd  etib  o’tilganidek,  iqtisodiyotning  ochiqligi  xalqaro  iqtisodiy 

raqobatning muhim sharti hisoblanadi. Har qaysi mamlakatning raqobatdoshligi 

qanday  aniqlanadi  va  u  nimalarga  bog’liq?  Nima  sababdan  ba’zi  mamlakatlar 

raqobatdoshligi jihatidan boshqa mamlakatlarga nisbatan ilgarilab ketgan? 

Raqobatdoshlik  tushunchasiga  iqtisodiy  adabiyotlarda  firmalarning 

muayyan  sharoitda  o’z  raqobatchilariga  nisbatan  tovarlarni  loyihalashtirish, 

tayyorlash va sotish borasidagi real va potentsial imkoniyatlari qanchalik yuqori 

ekanini bildiradigan kategoriya sifati ta’rif beriladi.  

AQSHning  Garvard  universiteti  professori  M.  Porter  fikricha, 

mamlakatning  raqobatdoshligi  darajasini  uning  milliy  kompaniyalari  ishlab 

chiqarayotgan  mahsulotlar,  firmalar,  tarmoqlar  raqobatdoshligi  ta’minlaydi. 

SHuning  uchun  dastlab  mamlakat  raqobatdoshligini  emas,  balki  milliy 

kompaniyalar  raqobatdoshligini  tahlil  etish  lozim.  Amerikalik  olim  mamlakat 

kompaniyalarining  muvaffaqiyatini  ta’minlaydigan  qulay  muhitni  yaratish 

quyidagi to’rtta muhim ko’rsatkichga bog’liq ekanini ta’kidlaydi

7

: 

ishlab chiqarish omillari bilan ta’minlanganlik; 

talab ko’rsatkichlari; 

o’zaro yaqin va xizmat ko’rsatadigan tarmoqlar; 

raqobat muhiti va firma strategiyasi. 

                                                           

7

Porter M. Konkurentsiya. /Per. s angl. - M.: Izdatelskiy dom "Vilyams", 2001. S. 176.

 

---

13 

 

Milliy  kompaniyalarning  ana  shu  shartlar  doirasidagi  samarali  faoliyati 

mamlakatning raqobatdoshlik reytingini belgilab beradi. 

Jahon  amaliyotida  mutaxassislar  milliy  iqtisodiyotning  raqobatdoshligini 

aniqlash  uchun  340  dan  ortiq  ko’rsatkich  va  100  dan  ortiq  usuldan 

foydalanishadi.  Mamlakatning  raqobatdoshligini  aniqlashda  quyidagi  holatlar 

asosiy  omil  bo’lib  xizmat  qiladi:  iqtisodiy  salohiyat  va  iqtisodiyotning  o’sish 

sur’atlari; 

sanoat 

ishlab 

chiqarishining 

samaradorligi; 

ilmiy-texnik 

taraqqiyotning rivojlanish darajasi va uni o’zlashtirish sur’atlari; xalqaro mehnat 

taqsimotida  qatnashish;  ichki  bozor  hajmi  va  dinamikasi;  iqtisodiyotda 

davlatning  roli;  moliya  tizimining  egiluvchanligi;  mehnat  resurslari  bilan 

ta’minlanganlik  va  malaka  darajasi;  ichki  siyosiy  va  ijtimoiy-iqtisodiy  holat; 

iqtisodiyotning  jahon  bozori  kon’yunkturasi  talabiga  moslashish  darajasi  va 

qobiliyati. 

Shveytsariyaning Lozanna shahrida joylashgan Menejmentni rivojlantirish 

xalqaro  instituti  har  yili  dunyoning  etakchi  47  mamlakatiga  raqobatdoshlik 

nuqtai  nazaridan  baho  beradi.  Tahlillar  287  mezon  bo’yicha  guruhlangan  8  ta 

omil  bo’yicha  amalga  oshiriladi:  milliy  iqtisodiyot  tavsifi  –  YaIM  hajmi, 

investitsiyalar va jamg’armalar hajmi, pirovard iste’mol darajasi, aholi turmush 

darajasi,  iqtisodiyotning  amal  qilish  samaradorligi  darajasi;  iqtisodiyotning 

baynalmilallashuv darajasi; siyosiy tizimining barqarorligi; moliya tizimi.  

Dunyodagi  mamlakatlar  raqobatdoshligini  tahlil  etadigan  xalqaro 

tadqiqotlardan biri – bu Jahon iqtisodiy forumi metodikasi hisoblanadi. Tadqiqot 

jarayonida biron-bir mamlakatning iqtisodiy o’sishini baholashda o’rta va uzoq 

muddatli  rivojlanish  dinamikasini  tavsiflab  beradigan  muhim  makro  va 

mikroiqtisodiy  ko’rsatkichlar  asosida  raqobatdoshlikning  agregat  indekslari 

hisoblanadi.  Ushbu  metodika  30  yildan  buyon  qo’llaniladi  va  uning  natijalari 

Jahon iqtisodiyforumining Global raqobatdoshlik to’g’risidagi ma’ruzasida chop 

etiladi.   

 

---

14