Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti alimov r. X., Almuradov a. A., Xomidov s. O. Ekonometrik modellashtirish

II BOB. EKONOMETRIK MODELLAR

1. 
   Ekonometrik model tushunchasi, uning tuzish tamoyillari va ekonometrik modellarning asosiy turlari
   

Asosiy ekonometrik usullarga quyidagi usullar kiradi:

1. 
   Matematik statistika usullari. U quyidagi usullarga bo`linadi:
   

1. 
   dispersion tahlil;
   
2. 
   korrelyatsiya tahlili;
   

v) regressiya tahlili;

g) omilli tahlil;

d) indekslar nazariyasi.

2. 
   Ekonometrik usullar:
   

1. 
   iqtisodiy o`sish nazariyasi;
   
2. 
   ishlab chiqarish funksiyasi nazariyasi;
   

v) talab va taklif tahlili.

Ekonometrik model – bu ehtimoliy-stoxastik modeldir. Bu model yordamida iqtisodiy ko`rsatkichlarni o`zgarish qonuniyatlarini matematik ko`rinishida tenglamalar, tengsizliklar va tenglamalar tizimi ko`rinishda ifodalash mumkin.

Umumiy ko`rinishida ekonometrik model quyidagicha yoziladi:

Y  f x₁, x₂ ,..., x_n 

Ekonometrik modelda ^Y – asosiy endogen ko`rsatkich, modelda <sup>Y</sup> o`zgarish qonuniyatlarini ^x₁ ^{, x}₂ ^{,..., x}_n ^ yordamida o`rganish mumkin.

^x₁ ^{, x}₂ ^{,..., x}_n ^ – ta’sir etuvchi, ekzogen ko`rsatkichlar.

Ekonometrik modelda fiktiv ko`rsatkichlar qatnashishi mumkin. Fiktiv ko`rsatkichlar – bu sifatli ko`rsatkichlarni miqdoriy ko`rsatkichlarga o`tkazilgan ko`rsatkichlar.

Ekonometrik modellarni ko`yidagi turlarini ko`rsatish mumkin:

1. 
   Xususiy statik model. Ayrim korxonalarning xususiy dinamik modeli makonda iqtisodiy ko`rsatkichlar ma’lum nuqtasi vaqtli harakatini makonda mazkur
   

obyektning ishlab chiqarish omillari bilan bog`laydi. Bunday model ko`pchilik hollarda korxona ichki tahlili, normallashtirish va boshqarish uchun qo`llaniladi.

2. 
   Xususiy dinamik model. Xususiy dinamik model iqtisodiy ko`rsatkichlari xususiy fazoviy modeli korxonalar iqtisodiy ko`rsatkichlarining fazodagi turli holatini tushuntiradi. Odatda bu model korxonalar (sexlar) darajasi uchun tuziladi hamda yanada yuqoriroq darajada (vazirlikda) analitik maqsadlar uchun foydalaniladi.
   
3. 
   Umumiy dinamik model. Obyektlar majmui iqtisodiy ko`rsatkichlar nazariyasining umumiy dinamik modellari ixtiyoriy o`zgaruvchan iqtisodiy ko`rsatkichlarga ishlab chiqarish omillarining ta’sirini baholaydi. Mazkur modellardan o`rganilayotgan obyektlar guruhini tahlil va prognoz qilish hamda qarorlar qabul qilishda foydalaniladi.
   

Iqtisodiy jarayonlar tarkibini ekonometrik modellashtirishda quyidagilarga e’tibor berish kerak:

1. 
   tuzilmani baholash va ularning qismlarini o`zaro taqqoslash;
   
2. 
   bir xil turdagi turli tuzilmalarni taqqoslash;
   
3. 
   amaldagi tarkibni normallashtirilgan tuzilma bilan taqqoslash va chetlanish sabablarini aniqlash;
   
4. 
   mazkur tuzilmaning eng muvofiq ekanligini baholash;
   
5. 
   makon va vaqtning konkret sharoiti uchun eng qulay tuzilmani loyihalash.
   

Hodisalar o`rtasidagi bog`lanishni ifoda etuvchi statistik modellarni tuzish vaqtida korrelyatsion va regrescion tahlil usuliga katta e’tibor beriladi. Mazkur usullar turli statistik mezonlar yordamida o`rganilayotgan ko`rsatkichga har bir omilning ta’sir darajasini aniqlash va baholash imkonini beradi. Agar tuzilgan model real tizimni to`g`ri tavsiflasa, bu holda u bir tomondan modellashtirilayotgan obyekt ko`rsatkichlar miqdor xarakteristikasini, ular dinamikasining o`zgarishini aniqlaydi, ikkinchi tomondan, jarayonni maqsadga muvofiq boshqarish imkonini beradi. Agar o`rganilayotgan tizimning tavsiflanayotgan holatlar omili guruhidan boshqarish omillari ajratilsa, shu omillarga faol ta’sir etish jarayonini boshqarish va qo`yilgan maqsadga erishish bo`yicha asoslangan qarorlar qabul qilish imkonini beradi.

2.