Toshkent davlat iqtisodiyot universiteti abdurahmonov q. X., Xolmominov sh. R

natural daromadlari 
- qishloq xo‘jaligi mahsulotlarining barcha 
tushumlari: dehqonchilik, chorvachilik, parrandachiLik mahsulotlari, bog‘-qo‘ig‘on, 
sabzavot-poliz ekinlari uchastkasi, shaxsiy tomorqa, tabiat in’omlaridan shaxsiy, 
oilaviy ehtiyojlar uchun tayyorlanadigan mahsulotlar kabi tushumlardan iborat.
Pul va natural daromadlaming nisbati tez-tez o‘zgarib turadi, ammo 
pul shakli ko'proq tarqalgan. Odatda, aholining kambag'al qatlamlarida natural 
daromadlar hissasi yuqori boiadi. Iqtisodiy vaziyat yomonlashgan davrda 
natural daromadlar salmog'i oshib ketadi, jam oa xo‘jaliklari dehqonlarida 
natural daromadlar hissasi sanoat ishchilari natural daromadlari hissasiga 
nisbatan doimo yuqori boiadi, buni byudjet tadqiqotlari ham tasdiqlaydi.
Daromadlaming bir qismi moddiy farovonlikni ta’minlashga, boshqa 
qismi xizmatlardan foydalanish uchun sarflanadi. Ehtiyojlar tarkibiga pul 
daromadlarining oshishigina emas, balki aholi tarkibining o'zgarishi, uning 
ilmiy-madaniy saviyasi o‘sishi ham ta’sir etadi.
Daromadlarni nominal, ixtiyordagi va real daromadlarga ajratiladi. 
N om inal darom adlar soliq, narx larn i hisobga olm agan holdagi pul 
daromadlari miqdorini tavsiflaydi. Ixtiyordagi daromadlar - bu soliq va boshqa 
m ajburiy t o io v la r hisobdan c h iq a rilg a n d an keyin qolgan nom inal
148

---

daromadlardir. Demak, ular aholining jamg'arish va ehtiyojlarni qondirish 
uchun foydalanadigan m ablag'larini o ‘z ichiga oladi. Real Ixtiyordagi 
Daromadlar tariflar, baholar indeksini hisobga olgan holda hisoblanadi va 
nominal daromadlaming real xarid qobiliyatini ko‘rsatadi. Real ixtiyordagi 
daromadlar quyidagicha hisoblanadi:
RID =(N D -ST ) x Jpa
Bunda:
N D - 
nominal daromadlar (so'm);
ST - 
soliqlar, majburiy to‘lovlar (so'm);
J pxk - 
pulning x a rid qobiliyati indeksi (narxlar indeksiga teskari
ko‘ rsatkich).
Ish haqi, tadbirkorlik daromadlari, ijtimoiy transfertlar va boshqalar 
pul daromadlarining asosiy manbalaridir.
K o‘p yillar davom ida ish haqi sifatida olingan darom adlar aholi 
daromadlarining asosiy manbasi vazifasini o‘tagan. Bozor munosabatlariga 
o'tish sharoitida daromadlar salmog‘ida ish haqining ulushi kamaydi va 
1999-yilda 28,0 foizni tashkil etdi.
Bozor iqtisodiyotiga o'tishda mehnatga yarasha haq to‘lash tamoyili 
buzilishining obyektiv sabablari m avjud, ju m ladan, ishlab chiqarish 
hajmining qisqarishi va darom adlar yangi manbalarining paydo boMishi 
(tadbirkorlik faoliyatidan va mulkdan olinadigan daromadlar). Bu qisqarish 
ijtimoiy transfertlar sifatida shakllanadigan darom adlar manbai boMgan 
ijtimoiy fondlarga mablag* ajratilishining kamayishiga olib keladi.
Nominal (ya’ni belgilangan) va real ish haqlarini ajratish lozim. 
Nominal
ish haqi
soliq va majburiy to'lovlar chegirilmagan ish haqi yig'indisidir. 
Ixtiyordagi ish haqi - bu, daromad solig‘i va pensiya fondiga majburiy 
ajratmalar hisobdan chiqarib tashlangandan keyin qolgan ish haqi yig‘indisidir. 
Real ish haqi —
bu, soliq, narxlar va tariflaming o'zgarishini hisobga olgan 
holdagi nominal ish haqi, ya’ni nominal ish haqi hisobiga olish mumkin 
bo'lgan real moddiy boyliklardir. Masalan, nominal ish haqining 20 foizga, 
narxlaming esa 15 foizga o'sishi (soliqlar o'zgarmagan takdirda) Real ish 
haqining 4,3 foizga o ‘sishiga olib kelishi mumkin (120 :115 x 100ql04,3).
Real ish haqi quyidagicha aniqlanadi: