Toshkent davlat iq tiso diyo t universiteti q. X. Abdurahmonov

99

---

buyumlarga qiziqish shakli sifatida idrok qilinadi. 
Qiziqish, 
bu — anglab yetilgan 
ehtiyojlarning aniq ifodasidir. Ehtiyojlardan farqli o‘laroq, qiziqish shunday 
ijtimoiy munosabatlarga qaratilganki, xodim ehtiyojlarining qondirilishi shu 
munosabatlarga bog‘liqdir. Agar ehtiyojlar insonning normal hayot kechirishi 
uchun nimalar kerakligini ko‘rsatsa, qiziqish esa mazkur ehtiyojni qondirish 
uchun qanday harakat qilish kerak, degan savolga javob beradi. Shunday qilib, 
qiziqish o‘ziga xos boigan belgi subyektining yashashi uchun shart-sharoitlardan 
foydalanishga faol munosabatda bo‘lishni bildiradi, holbuki ehtiyoj bu shart- 
sharoitlarni egallashning zarurlik holatini ifodalaydi. Qiziqishlarning mazmuni 
sifatida predm etlar va obyektlar maydonga chiqadi, ularni egallash 
subyektlarning u yoki bu ehtiyojlarini qondirish imkonini beradi.
Qiziqishlar moddiy (iqtisodiy) bo‘ladi. Bular ehtiyojlarni pul va moddiy 
buyum vositalari orqali qondirishga qiziqishdir. Bundan xodimlaming mehnat 
haqiga, mukofotlash miqdorlariga, noqulay mehnat sharoitlarida ishlaganlik 
uchun imtiyozlar va kompensatsiyalarga, mehnat rejimi va shu kabilarga bolgan 
qiziqishi kelib chiqadi. Bundan tashqari, qiziqishlar nomoddiy ham bo‘lishi 
mumkin. Bular bilimlarga, ilmga, san’atga, muomaladaboiishga, madaniyatga, 
ijtimoiy-siyosiy faoliyatga va shu kabilarga bo‘lgan qiziqishlardir.
10.2. Mehnat motivatsiyasi jarayonidagi qadriyatlar
Mehnat motivatsiyasi jarayoning eng muhim elementlari qadriyatlar va 
xulq-atvor normalaridir. 
Qadriyatlar
— 
bu, subyekt, jamiyat, sinf, ijtimoiy
guru fining hayot va ishning asosiy va muhim maqsadlari to ‘g ‘risidagi, shuningdek,
ana shu maqsadlarga erishishning asosiy vositalari haqidagi tasavvurlaridir.
Qadriyatlarga jamiyat, jamoa, shaxs ko‘z o‘ngida ijobiy ahamiyatga ega bo‘lgan 
barcha predmetlar va hodisalar kiritiladi. Jamiyatdagi qadriyatlar olamining 
ehtiyojlari va qiziqishlari xilma-xil va bitmas-tuganmasdir.
Qadriyatlar moddiy, ma’naviy, ijtimoiy, siyosiy yo‘nalishlarida boMadi va 
hokazo. Ular ehtiyojlar va qiziqishlar asosida tarkib topadi, Lekin ehtiyojlar va 
qiziqishlar asosida shakllanadigan qadriyatlar ulardan nusxa ko‘chirmaydi. 
Qadriyatlar ehtiyojlar va qiziqishlar mazmuniga mos kelishi ham, mos 
kelmasligi ham mumkin. Ong nisbatan mustaqillikka ega bo‘lganligi bois 
ehtiyojlar, qiziqishlar va qadriyatning ehtimolga mos kelishi, birligi yoki qarama- 
qarshiligi shu narsa bilan bog‘liq. Ongning o‘ziga xos faolligi, uning mustaqiligi 
shunga olib keladiki, qadriyatlar — bu, ehtiyojlar va qiziqishlarning nusxasi 
emas, balki hamisha ham ularga mos kelavermaydigan ideal tasawurlardir.
Mehnat sharoitlari, mazmuni va kasbi, malakasi va boshqa ijtimoiy belgilari 
farq qiladigan xodimlaming turli ijtimoiy guruhlari uchun ayni bir xil obyektlar 
va hodisalar turlicha ahamiyatga ega bo‘lishi mumkin. Masalan, birovlar uchun 
mehnat sohasidagi xulq-atvorning bosh yo‘nalishi moddiy farovonlik bo‘lsa,
100

---

boshqalar uchun mehnat mazmuni, uning ijodiy boyligi bilandir, yana 
boshqalar uchun esa muloqotda bo'lish imkoniyati muhimdir va hokazo.
Qadriyatlar orasida qadriyatli maqsadlar (doimiy) va qadriyatli vositalar (jihoz 
vositalari) bo'lishi mumkin. Doimiy qadriyatlar inson mavjudligining strategik 
maqsadlarini: sog‘lig‘i, qiziqarli ishi, muhabbati, moddiy farovonligi vajihozlami 
aks ettiradi. Jihoz vositalari maqsadga erishish vositalaridir. Bular turli shaxsiy 
sifatlardan iborat bo'lib, maqsadga, shaxs e’tiqodlariga erishishiga yordam beradi.
Jamiyatdagi qadriyatlar mazmuni shaxsning madaniyatiga, ma’naviy va 
axloqiy hayotining, ijtimoiy ongining rivojiga bog'Iiq. Qadriyatlarning o'ziga 
xos shakli ijtimoiy ideallar, ya’ni jamiyatda ijtimoiy munosabatlar, xodim 
qanday bo'lishi lozimligi haqidagi tasawurlardir.