Toshkent davlat iq tiso diyo t universiteti q. X. Abdurahmonov

1 Узбекистон Республикаси Президентининг *2005 йилнинг 1 октябркдан бошлаб
иш \аки, пенсиялар, степендиялар ва ижтимоий нафак^алар микдорини ошириш
тугрисида» 2005 йил 14 сентябрдаги Фармони, *Халк сузи», 2005 йил 15 сентябрь.
2 Узбекистон Республикасининг 2004 йил Статистик Ахборотномаси. — Т.: 2005.
•*
71

---

ichiga oladi. Real ixtiyordagi daromadlar tariflar, baholar indeksini nazarda 
tutgan holda hisoblanadi va nominal daromadlaming real xarid qobiliyatini 
ko‘rsatadi. Real ixtiyordagi daromadlar quyidagicha hisoblanadi:
RID - (ND-ST)*Jpxk
Bunda: 
ND
— nominal daromadlar (so‘m);
ST —
soliqlar, majburiy to‘lovlar (so‘m);
Jpxk
— «pulning xarid qobiliyati indeksi» (narxlar indeksiga teskari ko‘rsatkich).
Ish haqi, tadbirkorlik daromadlari, ijtimoiy transfertlar va boshqalar pul 
daromadlarining asosiy manbalaridir.
Ko‘p yillar davomida ish haqi sifatida olingan daromadlar aholi
daromadlarining asosiy manbasi vazifasini o‘tagan. Bozor munosabatlariga
o‘tish sharoitida daromadlar salmog‘ida ish haqining ulushi kamaydi va 1999
yilda 28,0 foizni tashkil etdi.
Bozor iqtisodiyotiga o‘tishda mehnatga yarasha haq to£lash tamoyili 
buzilishining obyektiv sabablari mavjud, jumladan, ishlab chiqarish hajmining 
qisqarishi va daromadlaming yangi manbalari paydo bo‘lishi (tadbirkorlik 
faoliyatidan va mulkdan olinadigan daromadlar). Bu qisqarish ijtimoiy 
transfertlar sifatida shakllanadigan daromadlar manbai boMgan ijtimoiy fondlarga 
mablag‘ ajratilishining kamayishiga olib keladi.
Nominal (ya’ni belgilangan) va real ish haqlarini ajratish lozim. Nominal 
ish haqi — soliq va majburiy to‘lovlar chegirilmagan ish haqi yig‘indisidir. 
Ixtiyordagi 
ish haqi 
— bu, daromad solig‘i va pensiya fondiga majburiy ajratmalar 
hisobdan chiqarib tashlangandan keyin qolgan ish haqi yig‘indisidir. Real ish 
haqi — bu, soliq, narxlar va tariflarning o‘zgarishini hisobga olgan holdagi 
nominal ish haqi, ya’ni nominal ish haqi hisobiga olish mumkin bo‘lgan real 
moddiy boyliklardir. Masalan, nominal ish haqining 20 foizga, narxlarning 
esa 15 foizga o‘sishi (soliqlar o‘zgarmagan taqdirda) real ish haqining 4,3 
foizga o ‘sishiga olib kelishi mumkin 
(120:115*100^104,3).
Real ish haqi quyidagicha aniqlanadi:
RIH=(NIH-SA)*Jpxk
Bunda:NIH— nominal ish haqi (so‘m);
SA —
soliqlar, ish haqidan majburiy ajratmalar (so‘m).
Foyda 
— ijtimoiy ishlab chiqarishda band bo‘ Igan ishchilar uchun qo‘shimcha 
daromad manbaidir. Sof foyda hisobiga investitsiyalar, innovatsiyalardan olinadigan 
daromadlar, dividendlar, monopoliyalar daromadlari, ba’zi ijtimoiy toiovlar, 
imtiyozlar va hokazolar amalga oshiriladi. «Bugun mamlakatimizda aholining 
ish haqi va daromadlarini bosqichma-bosqich oshirib borishni ta’minlash uchun 
zarur shart-sharoitlar yaratildi. Ishlab chiqishning jadal modemizatsiya qilinishi,
72

---

zamonaviy quwatlaming ishga tushirilishi iste’mel bozorini sifatli va raqobatga 
bardoshli mahsulotlar bilan to‘ldirish imkonini bermoqda. Bu vazifani hal etishda 
inflyatsiya darajasini pasaytirishga erishganimiz, pul massasi nazorat qilinayotgani, 
milliy valyutamiz — so4mning konvertatsiyasi va barqaror kursi asosiy omil 
boMmoqda. 
0
‘z navbatida, aholi daromadlarining o‘sishi uning xarid qobilyatini 
oshirish, ishlab chiqarish hajmini kengaytirish va mamlakatda barqaror iqtisodiy 
rivojlanishni ta’minlashda muhim rol o‘ynaydbl .
Bozor iqtisodiyoti sharoitida daromadlarning yangi manbai - tadbirkorlikdan 
keladigan daromadlar yoki