Toshkent davlat iq tiso diyo t universiteti q. X. Abdurahmonov

Mehnatga haq to‘lashning ishbay-kamayib boruvchi tizimi 
shu bilan ajralib 
turadiki, me’yorlarni oshirib bajarishning muayyan darajasidan boshlab ishbay 
haq narxining kamayishi sodir bo‘ladi. Mazkur tizim o‘ziga xos tarzda ishbay- 
ortib boruvchi tizimning qarama-qarshi tomoni hisoblanadi. Uning mohiyati 
shundan iboratki, me’yorlarning oshirib bajarilishi qanchalik yuqori bo‘lsa, 
me’yordan tashqari ishlab chiqarilgan har bir mahsulot birligining narxi 
shunchalik kamroq bo‘ladi.
Haq to'lashning ishbay-kamayib boruvchi tizimi bo‘yicha ish haqining 
umumiy miqdori quyidagi formula bo‘yicha hisoblab chiqiladi:
n} 
n2 
n{
—
+ — + ••■+ — ) 
к 1 
к , 
K,
Bu yerda: 
I kam—
mehnatga haq to‘Iashning ishbay-kamayib boruvchi tizimi 
bo‘yicha ishbay ish haqi (so‘m, tiyin); 
R
— belgilangan boshlang‘ich baza 
doirasida mahsulotning har bir birligi uchun narx (so‘m3 tiyin); 
К
— kamayib 
borish shkalasining har bir pog‘onasi bo'yicha narxning kamayish koeffitsiyenti 
(marta); 
—
shkaladagi kamayib borish koeflitsietlari soni; 
n
— xodimlar
tomonidan ishlab chiqarilgan mahsulot miqdori.
Qisqacha xulosalar
Ish haqining mohiyati u ijtimoiy ishlab chiqarish bosqichlarida: ishlab 
chiqarish, taqsimlash, ayriboshlash va iste’molda bajaradigan funksiyalarda 
ro‘yobga chiqariladi.
Ish haqini tashkil etish deganda uning tuzilishi, mehnat miqdorining unga 
toManadigan haq miqdori bilan o‘zaro bogiiqligi, shuningdek, tarkibiy elementlaming 
yig‘indisi (normalash, tarif tizimi, mukofotlar, qo‘shimcha va ustama haqlar) 
tushuniladi. Ish haqini tashkil etishning muhim elementi tarif tizimi boiib, u turli 
normativ materiallar majmuidan iboratdir Ular yordamida xodimlarga to‘lanadigan 
ish haqi darajasi omillar guruhiga bog'liq ravishda belgilanadi.
Mehnatga haq to‘lashning ishbay va vaqtbay tizimlari mehnatni tashkiliy- 
texnikaviy normalashga turlicha yondashuv bilan ajralib turadi, bunda bir xil 
normalashga amal qilinadi.
M ehnatga haq toMash tizimlari vositasida xodimlarning moddiy 
manfaatdorligiga muayyan tarzda ta ’sir ko‘rsatish — hozirgi zamon
89

---

iqtisodiyotidagi ish haqini tashkil etishning asosiy tamoyiliaridan biridir.
Mehnatga haq toiashning u yoki bu tizimida qoilanishi ko'pgina shart- 
sharoitlar, awalo, xodimning mehnat natijalarini hisobga olish uchun asosiy 
ko‘rsatkichga nimalar ta’sir qilishiga, ya’ni mazkur tizim ishbay yoki vaqtbay 
tizimga kirish yoki kirmasligiga bogiiqdir.