Toshkent davlat agrar universiteti termiz filiali meva-sabzavotchilik, uzumchilik

Sabzavot ekinlari urug‘ining morfologik xususiyatlari. 
Sabzavot ekinlari 
urug‘ining yirik-maydaligi, shakli, yuzasi va morfologik belgilari har xil bo‘ladi. 
Ko‘pgina sabzavot ekinlari urug‘ini bir-biridan oson ajratish mumkin. Biroq bir 
oilaga mansub o‘simliklarning, masalan, karamdoshlar, piyozdoshlarning urug‘ini 
morfologik belgilariga qarab bir-biridan ajratish juda qiyin, hatto mumkin emas. 
Shunga ko‘ra, ularni aniqlash uchun boshqa metodlardan foydalaniladi. Masalan, 
karamning har xil turlarining urug‘i morfologo-anotomik belgilariga qarab, sholg‘om 
va rediska urug‘i anatomiy va kimyoviy
 
usullar yordamida aniqlanadi.
 
Anatomiya
 
usuli urug‘ po‘stining har xil tuzilishiga asoslangan. Kimyoviy usul yordamida 
aniqlashda urug‘lar o‘yuvchi natriyning 10% li eritmasiga 2 soat davomida solib 
qo‘yiladi. Natijada eritma shu o‘simlik turi uchun xos bo‘lgan rangga kiradi. 
Urug‘larning yirik-maydaligi, shakli, yuzasi, rangi va alohida hosilalar bo‘lishi 
ularning muhim morfologik belgisi hisoblanadi. 
V. I. Edelshteyn sabzavot ekinlari urug‘ining yirik-maydaligiga yoki 1grammdagi 
soniga ko‘ra ularni quyidagi gruppalarga bo‘ladi: 

---

248 
1) juda yirik urug‘: 1 g da 1 – 10 dona – dukkaklar, loviya, ko‘k no‘xat, qovoq, 
makkajo‘xori, tarvuzda; 
2) yirik urug‘: a) 1 g da 10 – 60 dona – artishok, tarvuz, qovun, bodring, lavlagi, 
sparjada; b) 1 g da 60 – 100 dona – rovoch, ismaloq, rediska, sholg‘om; 
3) o‘rta yirik urug‘: 1 g da 150 – 350 dona – qalampir, karam, piyoz, pomidor, 
baqlajon, pasternak, bryukva, turpda; 
4) mayda urug‘: 1 g da 600 – 900 dona – turp, sabzi, petrushka, ukrop, 
sachratqida; 
5) juda mayda urug‘: 1 g da 1000 – 2000 dona – shovul, selderey, kartoshka, salat, 
estragonda (5000 – 6000). 
K. P. Lange sabzavot ekinlari urug‘ini yirik-maydaligiga ko‘ra: 
juda mayda – 2 mm gacha, mayda – 2,5 mm, o‘rtacha yirik – 5 – 8 mm, yirik – 8 
mm dan yirik bo‘lganlarga ajratadi. 
Urug‘larning yirik-maydaligi va solishtirma og‘irligi doimiy emas. Ular ona 
o‘simlikda joylashishiga va o‘stirish sharoitiga (iqlim, tuproq, agrotexnika va 
boshqalarga qarab) keskin o‘zgaradi. Urug‘larning yirik-mayda bo‘lishi murtakning 
rivojlanishi uchun muhim ahamiyatga ega bo‘lgan zaxira oziq moddalar miqdorini 
bildiradi. Mayda urug‘lardan nimjon, ancha ko‘p parvarish qilishni talab etadigan 
maysalar qiqadi. 
Sabzavot ekinlari urug‘ining ko‘rinishi yassi (tomatdoshlar va qovoqdoshlarda), 
yarim yumaloq (piyoz, sparjada), noto‘g‘ri shaklda (lavlagida), sharsimon (no‘xat, 
shirin jo‘xori, bryukva, turpda), sharsimon-burchakli (ismaloq, rediska, sholg‘om, 
ko‘k no‘xatda), yassi-qavariq (sabzi, petrushka, seldereyda), yassi-yapaloq (pasternak, 
ukropda), g‘aramsimon (dukkaklar, loviyada), uch qirrali (shovulda), uch qirrali, 
qanotchalari bilan (rovochda), uch qirrali, yassi (salatda) bo‘ladi. 
Sabzavot ekinlari urug‘ining shakli uchburchaksimon-buyraksimon (pomidorda), 
yumaloq-uchburchaksimon (qalampirda), yumaloq, lekin buyraksimon chuqurchali 
(baqlajonda), yumaloq (ko‘k no‘xatda), yumaloq-oval shaklda (petrushka, pasternak, 
ukrop, karam, bryukva, turp, sholg‘om, rediskada), oval-yumaloq (loviya, qovoqda), 
oval-tuxumsimon (sabzi, seldereyda), uzunchoq-ellipssimon (tarvuzda), uchli-
ellipssimon (qovunda), cho‘ziq (salatda), burchakli (piyoz, lavlagi, no‘xat, shovul, 
rovoch, ismaloqda) va hokazo bo‘ladi. 
Sabzavot ekinlari urug‘ining yuzasi tukli yoki momiqli (pomidorda), uyachali 
(qalampir, baqlajon, karam, sholg‘om, rediska, turp, bryukvada), burishgan (tarvuz, 
ko‘k no‘xatda, rovochda), botiq (lavlagi, piyoz, sparjada), qirrali (salat, sabzi, 
petrushka, pasternak, ukrop, seldereyda) notekis (ismaloq, dukkaklilarda), silliq 
(bodring, qovun, qovoq, tarvuz, dukkaklar, ko‘k no‘xatda), silliq yaltiroq (shovulda) 
va hokazo bo‘ladi. 
Sabzavot ekinlari urug‘ining rangi har xil: kul rang (pomidor, lavlagi, ismaloq, 
sabzi, petrushka, ukrop, salatda), qizg‘ish-qo‘ng‘ir (karam, turpda), jigar rang (salat, 
rovoch, shovul, pasternak, ukrop, selderey, baqlajonda), tim qora (piyoz, sparjada), oq 
(bodring qovoq, qovunda), sarg‘ish (qovunda), kul rang-sariq (sholg‘om, rediskada), 

---

249 
har-xil jilvali, shuningdek, turli rangda: oq rangdan qora ranggacha (tarvuz, loviya, 
ko‘k no‘xat, dukaklilarda). 
2- jadval