|
G'aznaviylar
961 — yilda Somoniy hukmdor Abdumalik vafotidan so'ng G'azna mulkiga asli turkiy
qavmga mansub bolgan salohiyatli lashkarboshi Alptegin noib bo'ladi.
Somoniylar davrida yetuk harbiy lashkarboshi darajasiga erishgan Sabuktegin 977—
yilda Somoniylar davlati ichida davom etayotgan o‟zaro nizolardan foydalanib, Qobul daryosi
havzasiga qarashli yerlami ham G'azna viloyatiga qo'shib, mustaqil davlat tuzishga muvaffaq
bo'ladi. U tez orada Xurosonga egalik
qilish huquqini ham qo'lga kiritadi. Qoraxoniylar Somoniylar hukmronligini qulatib,
Movarounnahmi egallagunlariga qadar, Amudaryoning janubida Sabuktegin va uning vafotidan
so‟ng o'g'li Mahmud davrida G'aznaviylar mavqeyi va davlat boshqamv tizimi kuchayadi.
G'aznaviylaming eng yuksalgan, qudratli saltanatga aylangan davri Sulton Mahmud (998-
1030) vaqtiga to'g'ri keladi. Taxtga chiqqandan so'ng, Sulton Mahmud katta qo'shin tuzib, uni
o'sha davming eng zamonaviy qurol-aslahalari bilan, yetarli maosh bilan ta'minlab, juda ko'plab
bosqinchilik yurishlarini amalga oshirdi. U XI asr boshlarida Qoraxoniylar bilan shimoliy
chegara sifatida Amudaryoni belgilab olgach, o‟zining asosiy e'tiborini janubda - Hindistonga,
g'arbda -Xuroson va unga chegaradosh hududlar tomon qaratadi. Faqat Hindistonga 17 bor
yurish qilib, u yerdan katta miqdordagi o'lja va boyliklar olib keladi. Birgina 1019— yilda
Kanuadja shahrini egallab, olib kelingan o'lja — katta miqdordagi oltin, kumush va
qimmatbaho buyumlardan tashqari 350 ta fil va 57 ming asir-qulni tashkil etgan. U 1008—
yilda Qoraxoniylar bilan tuzilgan shartnomani buzib, Amudaryo shimolidagi Chag'oniyon va
Xuttalon viloyatlarini bosib oladi. 1010- 1011— yillarda esa Mahmud katta qo'shin bilan jang
qilib G'ur viloyatini egallaydi. 1017— yilga kelib esa, Mahmud G'aznaviyning nigohi geografik
jihatdan g'oyatda qulay nuqtada joylashgan, boy hudud - Xorazmga qaratiladi. U
Xorazmshohlar saltanatidagi qaltis siyosiy vaziyatdan, xususan, Xorazmshoh Ma'munning
o'limidan foydalanib, u yerga katta qo'shin yuborib, osonlik bilan Xorazmni tobe qiladi. Ayni
paytda, shuhratparast Sulton Xorazm Ma'mun akademiyasining bir qator atoqli
namoyandalarini, shu jumladan, Abu Rayhon Beruniyni G'aznaga ko'chirib keladi. Uning
so'nggi istilochilik yurishlaridan biri 1029— yilda Eronning Ray shahrini egallash bo'ladi,
Mahmud
G‟aznaviyning harbiy yurishlari oqibatlaridan biri shu bo'ldiki, shimoliy
Hindiston hududming bosib olinishi natijasida turkiy aholining ancha qismi bu joylarga kelib
joylasha boshlaydi. Bu esa Hindistonning keyingi tarixiy taqdiriga sezilarli ta'sir ko‟rsatdi.
Mahmud davrida
G'aznaviylar davlati hududlari benihoya kengayib, mamlakat
shahailarida,
ayniqsa, G'aznada katta inshootlar, salobatli masjid-u madrasalar, kutubxona-yu
shifoxonalar, ilm maskanlari ko'plab barpo etilgan bo'lsa-da, biroq ko'pchilik aholining moddiy
— maishiy ahvoli nochor bo‟lgan, turli xil soliq va majburi-yatlar odamlaming tinkasini
quritgan.
1011— yilda Xuroson o'ikasida boshlangan ocharchilik minglab odamlaming nobud
bo'lishiga olib kelgan. Shu bois, Mahmud G'aznaviy davlati tashqaridan go'yo qudratli
ko'ringani bilan aslida uning ichdan yemirilayotganini, omonatligini payqash qiyin emas. Zero,
uning vafotidan keyin ko'p o'tmay, bu saltanatning tush-kunlik sari yuz tutganligi ham
shundandir. Bu o'rinda, Sulton Mahmud vafotidan keyinoq Xorazm o‟z mustaqilligini tiklashga
erishganini aytish kifoya. Shuningdek, saljuqiy turklaming Xuroson hududlarini egallash uchun
harakatlari kuchayadi. Agar Mahmud davrida uning roziligi bilan Xurosonning ayrim
hududlariga Saljuqiy qabilalar kelib joylashgan bo'lsa, endilikda ular butun Xurosormi ishg'ol
qilishga kirishadilar. OTkaning G'aznaviylar siyosatidan, haddan ziyod soliq-to'lovlar
asoratidan norozi
bo'lgan mahalliy aholisi ham Saljuqiylami qo'Ilab-quwatlab chiqadi. Bu esa ikki o'rtadagi
harbiy to‟qnashuvlaming pirovard yakuniga hal qiluvchi ta'sir o'tkazadi. G'aznaviylar qo'shini
bilan Saljuqiylar o'rtasidagi birinchi katta urush 1035— yilda Nissa shahri yonida bo'lib otdi.
Bu jang Saljuqiylar g'alabasi bilan yakunlandi. Ko'p o'tmay, Saljuqiylar o'z g'alabalarini
mustahkamlab, Xurosonning ancha qismini, jumladan, Nishopumi qo'lga kiritdilar (1038).
1040— yil bahorida Dandanakon yonida (Saraxs bilan Marv oralig'i) bo‟lgan hal qiluvchi
so'nggi jangdan keyin Mas'ud G'aznaviy qo'shini qaqshatqich zarbaga uchrab, butun Xuroson
o'lkasidan mahrum bo'ladi. Ko'p o'tmay, Mas'ud ukasi Muhammad tomonidan qatl qilinadi
(1041). Tez vaqt ichida hokimiyatni egallagan Mas'udning o'g'li Mavdud ham bir necha bor
kuch to'plab Saljuqiylar bilan urush olib borgan bo'lsa-da, ammo o'z qo'shinini mag‟lubiyatdan
saqlab qola olmadi. 1059— yilda G'aznaviylaming muhim tayanchi bo'lgan Balxning
Saljuqiylar qo'liga o'tishi G'aznaviylaming so'nggi umidini ham puchga chiqardi. Bu esa,
pirovardda, G'aznaviylar davlatining tarix sahnasida butunlay yo'qolib ketishiga sabab bo'ldi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
