Toshkent davlat agrar universiteti. O. A. Ostonov

1 .Arablar hukmronligiga barham berilgandan kiyin O’rta Osiyoda sodir bo'lgan 
ijtimoiy -siyosiy jarayonlar. 
Arablaming  O'rta  Osiyo  hududlaridagi  deyarli  bir  yarim  asrlik  hukmronlik  davri  bu 
hududning  erksevar  xalqlarining  o'z  eli,  Vatanining  mustaqilligi  yo'lidagi  jo'shqin  kurashini, 
intilishini so‟ndira olmadi. 
Darhaqiqat,  IX  asr  boshlariga  kelib  Arab  xalifaligida  yuzaga  kelgan  bo'hronli  vaziyat, 
siyosiy tanglik, Xuroson va Movarounnahrda kecha-yotgan ziddiyatli jarayonlar, eng  muhimi, 
bu  hududda  yuz  bergan  Rofe  ibn  Lays  qo'zg'oloni  (806-  810)  mazkur  o'lka  xalqlari  uchun 
xalifalik  tobeligidan  qutilish,  yurt  mustaqilligini  qo'lga  kiritish  yo'lida  qulay  imkoniyatlami 
vujudga  keltirgandi.  Xususan,  mashhur  xalifa  Xorun  ar-Rashid  (786-809)  vafotidan  so'ng 
xalifalik  taxtini  egallash  uchun  uning  o'g'illari  -  Amin  va  Ma'mun  o'rtasida  keskin  kurash 
boshlangan edi. Bir necha yilga cho'zilgan bu siyosiy mojaro nafaqat xalifalik markazini tang 
ahvolga solib qolmasdan, balkl unga tobe bo'lgan hududlardagi voqealar rivoj iga ham sezilarli 
ta'sir ko'rsatdi. 
Ma'mun katta qo'shin tuzib, unga Xurosonlik Tohir ibn Hu-saynni boshliq etib tayinladi. 
Ray  yaqinidagi  jangda  Tohir  ibn  Husayn  al-Amin  qo'shinini  yengadi  va  Bag'dodga  yurish 
boshlaydi, Tohir 813—yilda yana g'olib kelib Bag'dodni ham qo'lga kiritadi. Ma'mun halifalik 
taxtiga  ko'tariladi.  Lekin  819—  yilga  qadar  Bag'dodga  bormay,  Marvdan  turib  hokimiyatni 
boshqaradi. Uning buyrug'i bilan Tohir ibn Husayn Iroq hokimiyati va Bag'dod harbiy gamizoni 
boshlig'i  bo'ladi  (819—yilga  qadar).  Ma'mun  Marvdaligidayoq  olimlar  guruhini  o'z  atrofiga 
to'plagan  edi.  U  819—yilda  Bag'dodga  borgach,  «Baytul  hikma»  (fanlar  akademiyasi)ga  asos 
soladi. Demak, bu fan maskanining negizini awalo, Turkistonlik olimlar tashkil etganlar. 
Ma'mun  halifalik  oldidagi  katta  xizmatlari  evaziga  Tohir  ibn  Husaynni  821—  yilda 
Xurosonga noib etib tayinlaydi, Shu tariqa, Tohiriylar davlati vujudga kelib, 873— yilga qadar 
davom etadi. Uning poytaxti awal Marv, keyinroq Nishopur bo'ladi. 
Dastlab  Movarounnahming  ko'pgina  viloyatlari  ham  uning  ta-sarrufida  bo'lgan.  Buning 
boisi shuki, ikkala o'lkaning noiblik markazi Xurosonning Nishopur shahri bo‟lgan. 
r-
 > 

---

Tohir  ibn  Husayn  boshqaruv  jilovini  qo'lga  kiritgach,  undan  yurt  mustaqilligini,  uning 
ravnaqi va qudratini oshirish yo'lida foydalanishga qat'iyan yo‟l tutadi. 
Tohir  ibn  Husayn  o‟z  davlatining  mustaqilligini  tiklash  maqsadida  822—  yilda  xalifo 
nomini xutba namozidan chiqarib tashlashga amr qiladi. Biroq tez orada uning sirli o‟limi bu 
borada katta ishlar qilinishiga imkon bermaydi. Uning vorislari Talha (822-828), Abul Abbos 
Abdulloh  (830-844),  Tohir  ibn  Abdulloh  (844-862),  Muhammad  ibn  Tohir  (862-873) 
davrlarida  Tohiriylar  davlatining  mustaqilligi  bir  qadar  ta'minlandi.  Tohiriylar  ijtimoiy-
iqtisodiy va madaniy hayotni, mulkiy munosabatlami rivojlantirish, qishloq xo'jaligini tartibga 
keltirish,  suv  resurslaridan  foydalanishni  yaxshilash,  suv  inshootlari  barpo  etish,  shuningdek, 
fiiqarolardan  olinadigan  soliq-lami  mo'tadillashtirishga  ahamiyat  beradilar.  Poytaxt  Marvdan 
Nishopurga  ko‟chiriladi.  Jumladan,  Abdulloh  ibn  Tohirning  chiqargan  bir  farmonida 
"dehqonlarni  ranjitmaslik",  buningsiz  xazinaga  yetarli  miqdorda  soliq  tushmasligi  alohida 
uqtirilgandi.  Biroq  shunga  qaramay,  Tohiriy  hukmdorlar  amalda  dehqonlarni  emas,  balki 
ko'proq yirik mulkdorlar, savdogarlaming manfaatlarini himoya qilardilar. Shu bois, Tohiriylar 
davrida  oddiy  aholi,  ayniqsa,  dehqonlar  og'ir  asoratda  yashash,  haddan  ziyod  soliq-o‟lponlar 
to'lashga majbur etilgandi. Birgina 844 — yilda ulardan olingan soliq miqdori 48 mln. dirxamni 
tashkil etgan. Bu o'sha davr sharoyiti uchun juda ko'p edi. Shuning uchun ham, mamlakatning 
Seyiston va boshqa viloyatlarida dehqon g'alayonlari yuzaga kelib, kuchayib borgan. 
Xurosonning  sharqiy  hududlarida  yuzaga  kelgan  G'oziyiar  harakati  va  dehqonchilik 
vohalaridagi  g'alayonlar  qo'shilib,  keng  miqyos  kasb  etib  bordi.  Bu  harakatlarning 
yetakchilariga aylangan, asli kelib chiqishlari hunarmand — misgar bo'lgan aka-uka Yoqub va 
Amir  ibn  Layslar  873—  yilda  Nishopumi  egailab,  Tohiriylar  sulolasini  ag'darib  tashlashga 
muvaffaq  bo'ladilar.  Buning  natijasida  Yoqub  ibn  Lays  asos  solgan  Safforiylar  (misgarlar) 
sulolasi hokimiyatga keladi. 
Biroq yangi hukmdor Yoqub ibn Lays shaxsiy hayotda qanchalik oddiy turmush tarziga 
amal  qilib  yashamasin,  o'z  armiyasining  jangovarligini  kuchaytirish,  askarlami  maosh  bilan 
ta'minlashga  urin-masin,  mehnatkash  xalqning  og'ir  soliqlar  to'lashi,  boshqa  to'lovlar  va 
majburiyatlami  o'tashi  avvalgidek  o'zgatmay  qola  berdi.  Bu  hoi  oxir-oqibatda  Safforiylar 
sulolasi hukmroniigining ijtimoiy- iqtisodiy ildizlarini qaqshatib, uni halokatga mahkum etmay 
qolmadi. 
Movarounnahrda Somoniylar davlatining yuzaga kelishi jarayoni ham IX asr boshlariga 
to'g'ri  keladi.  Bunda  ham  xalifa  Ma'mun  o'ziga  sodiqlik  bilan  xizmat  qilgan  balxlik  mahalliy 
hukmdorlardan  Somonxudotl  avlodlari  (uning  nabiralari)ga  Movarounnahr  hududlarini 
boshqarish  huquqini  topshiradi.  Chunonchi,  Nuh  Samarqandga,  Ahmad  Farg'onaga,  Yahyo 
Shosh va Ustrushonaga hokimlik qiladilar. 
IX  asr o'rtalariga kelib Ahmad va uning katta o'g'li Nasr Somoniylar Movarounnahming 
ko'pchilik  hududlarini  birlashtirishga  muvaffaq  bo'ldilar.  Nasr  Somoniy  (856-888)  davrida 
Movarounnahr  mavqeyi  yanada  kuchayib  bordi.  Samarqand  davlat  poytaxti  edi.  Xurosonda 
Tohiriylar sulolasi ag'darilgach (873), 

---

uning  tarkibiga  kirgan  Buxoro  yerlari  ham  Somoniylar  tasarrufiga  o'tadi.  Nasr  ukasi  Ismoilni 
Buxoroga  noib  etib  tayinlaydi  (874)  va  Somoniylar  hukmronligi  endilikda  deyarli 
Movarounnahming  barcha  hududlariga  yoyiladi.  Ammo  ko'p  o'tmay,  Ismoil  o‟z  hokimiyatini 
kuchaytirib  olgach,  o'zining  vassallik  mavqeyini  tan  olmay,  Nasr  hokimiyati  xazinasiga 
to'laydigan yillik daromad miqdorini keskin kamaytiradi. 
Buning natijasida aka-ukalar o'rtasida uzoq muddatli o'zaro kurash boshlanadi. Oqibatda 
888— yilda ular o'rtasida katta urush kelib chiqib, unda Ismoil g'olib bo'ladi va hokimiyatni o'z 
qo'liga  oladi.  Akasi  Nasr  vafbtidan  so'ng  (892),  Ismoil  Somoniy  Movarounnahming  yagona 
hukmdoriga aylanadi.  Shu  tariqa, Vatanimizda  davlat  mustaqilligi qayta  tiklanadi  va  yuksalib 
boradi. Buxoro - davlat poytaxti bo'lib qoladi. 
Ismoilning 893—  yilda sharqdagi dashtlik qabilalarga qarshi  olib borgan  muvaffaqiyatli 
yurishi,  Tarozni  egallab,  katta  o'lja  va  asirlar  bilan  qaytishi  ham  Somoniylar  qudrati 
yuksakligidan yaqqoi dalolat beradi. Ismoil Somoniy davlatining qudrati oshib borayotganidan 
cho'chigan,  uni  zaiflashtirishni  va  o'z  ta'sirini  qayta  tiklashni  ko'zlagan  Bag'dod  xalifasi 
Mu'tazid  (892-902)  Xurosondagi  Safforiylar  hukmdori  Amir  ibn  Laysga  (879-900)  Xuroson 
bilan birga Movarounnahr ustidan hukm yuritish huquqi berilgani haqida farmon chiqaradi va 
uni Ismoilga qarshi gij-gijlaydi. Bu esa 900—yilda ikkala davlat o'rtasida katta urushga sabab 
bo'ladi.  Urush  natijasi  esa  Somoniylar  foydasiga  hal  bo'lib,  buning  oqibatida  Xuroson  yerlari 
Somoniylar qo'l ostiga o'tadi. Shu tariqa xalq xaiifalik istibdodidan xalos bo‟ldi. 
Ismoil  Somoniy  bu  hududda  kechgan  uzoq  yillik  milliy  davlatchilik  tajribasiga  tayanib, 
markaziy  davlat  boshqaruvi  tizimini  va  shunga  muvofiq  keladigan  mahalliy  idora  organlarini 
vujudga keltiradi. Bu tizim Ahmad ibn Ismoil (907-914), Nasr ibn Ahmad (914-943), Nuh ibn 
Nasr (943-954) davrida ham takomillashib boradi. 
Nuh  ibn  Nasr  (Nasr  П)  davrida  Buxoroning  Registon  maydonida  amir  qasri  qarshisida 
saroy qurilib, barcha devonlar unga joylashtirildi. Mahkama xizmatchilari muayyan bilimga ega 
bo'lgan, arab va fors tilini puxta bilgan zodagon va ruhoniylardan tanlangan. 
Pochta-aloqa  xizmatidan  boshqa  hamma  devonlaming  viloyatlarda  vakillari  bo'lib,  ular 
ham markaziy devonga, ham viloyat hokimiga bo'ysungan. Har bir shaharda shahar boshlig'i — 
rais ma'muriyati mavjud bo'lgan. 
Davlatda islom dinming ta'siri g'oyat katta bo'lganligidan, oliy diniy mansab 
—  Shayxulislomning davlat ishlaridagi roli yuqori darajada e'tirof etilgan. 
Somoniylar davrida qishloq xo'jaligi, mahalliy ishlab chiqarish, hunarmandchilik, savdo-
sotiq  munosabatlari,  shaharlar  hayoti  ancha  yuksaldi.  O'lkaning  Shosh,  Farg'ona  va  Xorazm 
vohalarida  turli  xil  g'alla  ekinlari  yetishtirish,  bog'dorchilik,  sohibkorlik,  polizchilik,  paxta 
yetishtirish ancha kengayib bordi. Ko'plab suv inshootlari barpo etildi. 
Qishloq ahli mavjud xomashyo mahsulotlaridan turlicha ishlov berish yo‟li bilan har xil 
matolar ishlab chiqara boshladi. Jumladan, Zandana qishlog'ida sifatli, tilla rang «zandariachi» 
deb nom olgan bo‟z to'qish (u chetga ham chiqarilgan), 

---

Samarqand yaqinidagi Vador qishlog'ida sarg'ish tusli chiroyli, yumshoq, pisbiq «vodoriy» deb 
nomlangan  matolar  tayyorlash  yo'Iga  qo'yilgan.  Bu  yerdagi  to'qiigan  matodan  mamlakatning 
oliy amaldorlari to‟n kiyim tikti-rishda foydalanganlar. 
Shaharlarda ko'plab  hunarmandchilik  korxonalari,  o'nlab karvonsaroylar,  bozor  rastalari 
mavjud  bo'lib,  doimiy  ravishda  ishlab  turgan.  Shahar  maqomiga  ega  bo'lish  uchun  mazkur 
joyda kamida 32 xil kasb-hunar turlari bo‟lishi kerakligi o'sha davr uchun xos bo'lgan. 
Somoniylar  davrida  Samarqand,  Buxoro,  Marv,  Shosh,  Isfijob,  shuningdek,  Farg'ona, 
Xorazm vohasi shaharlari savdo-sotiq va hunarmandchilik markazlari sifatida ravnaq topgan. 
Buyuk Ipak yo'li bu shaharlami xalqaro karvon savdosi bilan tutashtirib, ular yetishtirgan 
barcha noyob mato-yu mahsulotlaming jahon bozoriga chiqishini ta'minlagan. 
Metall ishlash, nodir metallardan, chunonchi, oltin, kumush, mis va boshqa ma'danlardan 
qimmatii,  bezakli  buyumlar,  asbob-anjomlar  tayyorlash  shaharlarda  keng  rivojlangan.  Uch 
joyda (Buxoro, Samarqand, Farg'ona) kumush pullar zarb etilgan. Shoshda charm mahsulotlari, 
Farg'ona  va  Iloqda  qurol-yarog'  tayyorlash  yuqori  darajada  bo'lgan.  Shuningdek,  Farg'ona 
vodiysi,  Ohangaron,  Samarqand,  Nurota  tumanlarining  tog'li  hududlarida  kon-ruda  ishlab 
chiqarish taraqqiy etgan. Ip yigirish, to'quvchilik va to'qimachilik (gilamlar, poyondozlar v.b) 
hunarlari rivojlangan bo‟iib, bu soha yumushlariga xotin-qizlar ham jalb qilingan. 
Somoniylar  davrida  davlat  boshlig‟i  o'z  farzandlari,  yaqiniariga,  amirlar,  hokimlar, 
lashkarboshilarga  ulaming  xizmatlari  evaziga  tuman,  shahar,  hatto  viloyatlami  ham  in'om 
qilgan.  Bunday  mulk  iqto,  ulaming  egalari  iqtodorlar  deb  atalgan.  Iqtodorlar  o'ziga  in'om 
etilgan hududlarda yashovchi aholidan olinadigan soliqlaming bir qismini o'ziga olish evaziga 
daromad  olgan.  Aholi  iqtodorga  bug'doy,  paxta.  quruq  meva,  gazmol  yoki  pul  shaklida  soliq 
to'lagan.  Iqtodan  foydalanish  muddati  davlat  boshlig'iga  bog‟liq  b‟lgan.  Avvallari  iqto 
vaqtincha berilgan, iqtodor bunday mulkdan mahrum ham etilgan, ayrimlar esa iqtodan umrbod 
foydalanganlar, 
Kam  yerli  yoki  yersiz  aholi  katta  yer  egalaridan  yerlami  ijaraga  olib  mehnat  qilganlar. 
Ular  barzikor-qo'shchilar  deb  atalardi.  Barzikor  ijaraga  olgan  yerda  o'z  urug'i  va  qo‟shi  bilan 
dehqonchilik  qilsa  hosilning  1/3  —  1/5  hissasiga,  urug'  va  qo'sh  yer  egasi  hisobidan  bo'lsa 
hosilning 1/10 — 1/12 hissasiga ega bo'lgan. 
Somoniylar  davlati  muayyan  tarixiy  bosqichlarda  ijtimoiy-siyosiy  va  boshqa  sohalarda 
qanchalik  yuksalish,  muhim  o'zgarish  jarayonlarini  boshdan  kechirmasin,  biroq  keyinchalik 
asta-sekin  tushkunlik,  paro-kandalik  sari  yuz  tutgan.  X  asming  ikkinchi  yarmidan  boshlab, 
xususan keyingi Somoniy hukmdorlar: Abdumalik ibn Nuh (954-961), Mansur ibn Abdumalik 
(961-976),  Nuh  ibn  Mansur  (976-997),  Mansur  ibn  Nuh  (997-999),  Abdumalik  ibn  Mansur 
(999-1000)  davrida  mamlakatda  ham  mahalliy  feodal  beklar,  amaldorlar  o'rtasida,  ham 
hukmdor  suiola  vakillari  o'rtasida  o'zaro  ichki  nizofar,  ziddiyatiar  to'xtovsiz  kuchayib  bordi. 
Davlatning harbiy tayanchi hisoblangan turk askarlaridan iborat qo'shin safida ham birdamlik, 
hamjihatlik yetishmasdi. Bu esa Somoniylar saltanatini jiddiy tanglikka 

---

duehor  etishi  tayin  edi.  Masalan,  lashkarboshi  Alptegin  Somoniylarni  60  yil  himoya  qilib 
kelgan. Uning itoatida 30 ming qo'shin bo'lib, zarur bo'lganda 100 ming suvoriy to'play olardi. 
Shu boisdan ham, Somoniylar bilan Alptegin o'rtasidagi ixtilof va ishonchsizlik oxir-oqibatda 
Somoniylarni  inqirozga  olib  keldi.  Shuningdek,  mahalliy  hukmdorlarda  o'zboshimchalik, 
boshboshdoqlik  xatti-  harakatlarining  avj  olishi,  ulami  jilovlashga  markaziy  hokimiyatning 
ojizligi  davlatning  yanada  zaiflashuviga  sabab  bo'ldi.  Xalq  norozilik  harakatlari  shu  qadar 
alangalanib  bordiki,  hatto  amir  Abdumalik  vafoti  bahonasida  961—  yilda  Buxoro  harbiy 
askarlari  tomonidan  boshlangan  g'alayon  amir  saroyini  talash,  uni  yakson  qilish  bilan 
tugallandi. 
Bunday  jiddiy  nizolar,  ziddiyatli  jarayonlar  oqibatda,  Somoniylar  davlati  zaiflashib, 
inqirozga yuz tutadi.