Toshkent davlat agrar universiteti n. Ashurmetova, D. Saidova, R. Kamalova iqtisodiyot nazariyasi

Masalalar bo’yicha yo’llanma

Milliy ishlab chiqarishning yalpi hajmini to’g’ri hisoblab chiqish uchun, mazkur yilda ishlab chiqarilgan barcha mahsulot va xizmatlar bir marta hisobga olinishi zarur. YaIM hajmini topishda sotilgan va qayta sotilgan mahsulotlarni ko’p marta hisobga olishlarni bartaraf qilish uchun, iqtisodiyotning barcha tarmoqlarida yaratilgan qo’shilgan qiymatlar yig’indisi olinadi.

Qo’shilgan qiymat - bu korxona yalpi mahsuloti bozor narxidan (amortizasiya ajratmasidan tashqari) joriy moddiy xarajatlar chiqarib tashlangandan qolgan qismidir.

Qo’shilgan qiymatning hisoblanilishi

Ishlab chiqarishning asosiy bosqichlari	Mahsulotning bozor narxi	Qo’shilgan qiymat
Paxtani ishlab chiqarish	250	250 (250-0)
Tolani ishlab chiqarish	330	80 (330-250)
Gazlama ishlab chiqarish	380	50 (380-330)
Ko’ylak ishlab chiqarish	480	100 (480-380)
Tayyor ko’ylakning chakana narxi	590	110 (590-480)
Sotishning umumiy narxi	2030

YaIM yil davomida ishlab chiqarilgan barcha pirovard tovarlar va xizmatlarning bozor narxidagi summasi bo’lganligi uchun tovarning o’zi yoki uning nafliligi ko’paymagan holda narxlar oshishi evaziga uning hajmi oshib ketishi mumkin. Narx ishlab chiqarish umumiy hajmining har xil elementlarini yagona umumiy asosga keltirishning eng keng tarqalgan ko’rsatkichi sifatida foydalaniladi. Shuning uchun yalpi ichki mahsulotga baho berishda nominal va real milliy mahsulot hisobga olinadi. Joriy bozor narxlarida hisoblangan milliy mahsulot nominal milliy mahsulot, o’zgarmas, qiyosiy narxlarda hisoblangan milliy mahsulot esa real milliy mahsulot deb yuritiladi.

Narx indeksi joriy yildagi ma'lum guruh tovarlar va xizmatlar to’plami narxlari summasini xuddi shunday tovarlar va xizmatlar miqdorining bazis davrdagi narxlari summasiga taqqoslash orqali hisoblanadi. Joriy yildagi nominal YaIMni real YaIMga aylantirishning ancha oddiy va to’g’ridan-to’g’ri usuli nominal YaIMni narx indekci (NI)ga bo’lishdir, ya'ni:



Mamlakat iqtisodiyotining qanchalik rivojlanganligi va samarali ekanligini aniq bilish uchun aynan shu yilda jonli mehnatning unumli harakati natijasida vujudga keltirilgan sof milliy mahsulot (SMM) ko’rsatkichidan foydalaniladi.
YaIMdan joriy yilda ishlab chiqarish jarayonida iste'mol qilingan asosiy kapital qiymati yoki yillik amortizatsiya summasi ayirib tashlansa sof milliy mahsulot (SMM) ko’rsatkichi hosil bo’ladi:

SMMdan egri soliqlar chiqarib tashlanib, milliy daromad (MD) ko’rsatkichi aniqlanadi:

Shaxsiy daromad ko’rsatkichini topish uchun milliy daromaddan uy xo’jaliklari qo’liga kelib tushmaydigan daromadlarni chiqarib tashlashimiz hamda joriy mehnat faoliyatining natijasi hisoblanmagan daromadlarni unga qo’shishimiz zarur:

Shaxsiy daromaddan individual soliqlar to’langandan keyin uy xo’jaliklarining to’liq tasarrufida qoladigan daromad shakllanadi.