Toshkent davlat agrar universiteti n. Ashurmetova, D. Saidova, R. Kamalova iqtisodiyot nazariyasi

Differensial renta I yerning tabiiy unumdorligi bilan bog’liq bo’lgan, sanoat markazlariga, bozorlarga va aloqa yo’llariga yaqin joylashgan serunum yer uchastkalarida vujudga keladi.
DIFFERENSIAL RENTA Ining hosil bo’lishi

Yer uchastkasi	Ishlab chiqarish xarajatlari (so’m)	O’rtacha foyda (so’m)	Umumiy qiymat (so’m)	Yalpi hosil (tonna)	Individual qiymat (so’m)	Bozor bahosi (so’m)	Yalpi sotilgan tushum (so’m)	Differensial renta I
1	2	3	4 (2+3)	5	6 (4:5)	7	8 (7x5)	9 (8-4)
A	8000	2000	10000	30	333	500	15000	5000
B	8000	2000	10000	25	400	500	12500	2500
C	8000	2000	10000	20	500	500	10000	-

A – yaxshi yerlar, B – o’rtacha yerlar, C – yomon yerlar


Differensial renta II xo’jaliklarni intensiv rivojlantirish, yerning hosildorligini oshirish uchun qo’shimcha xarajatlar sarf qilish bilan, ya'ni qishloq xo’jaligida kimyoviy o’g’itlarni qo’llash, yerlarning meliorativ holatini yaxshilash, qishloq xo’jaligini mexanizasiyalash va elektrlashtirish darajasi bilan bog’liq holda vujudga keladi.


DIFFERENSIAL RENTA II ning hosil bo’lishi

Yer uchastkasi	Umumiy qiymat (so’m)	Yalpi hosil (tonna)	Mahsulot birligi bahosi (so’m)	Bozor bahosi (so’m)	Yalpi sotilgan tushum (so’m)	Differensial renta II
1	2	3	4 (2:3)	5	6 (5x3)	7 (6-2)
1 – yil	10000	20	500	500	10000	-
2 - yil	12000	40	300	500	20000	8000

Ma'lumki, yer inson mehnati mahsuli bo’lmaganligi sababli almashuv qiymatga ega emas. Shunga ko’ra, nazariyotchilar yer va boshqa tabiat in'omlari narxini irrasional narxlar deb ataydilar. Yer uchastkasining egasi uni sotishda olingan summani bankka qo’yilganda, u keltiradigan foiz tarzidagi daromad shu yer uchastkasidan olinadigan rentadan kam bo’lmagan taqdirdagina yerni sotadi. Boshqacha aytganda, yerning narxi kapitallashtirilgan rentadir. Boshqa sharoitlar teng bo’lganda, xuddi shu renta miqdori yer narxini belgilaydi. U renta miqdoriga to’g’ri va ssuda foizi normasiga teskari mutanosibdir. Shundan kelib chiqib yerning narxi quyidagi formula bo’yicha aniqlanadi:

P_n – yerning bahosi
R – renta hajmi
r – ssuda foizi normasi


Asosiy tayanch tushunchalar:
Agrar munosabatlar – yerga egalik qilish, tasarruf etish, undan foydalanish va ishlab chiqarish natijalarini o’zlashtirish jarayonida vujudga kеladigan munosabatlar.
Rеnta munosabatlari – yerdan foydalanish natijasida vujudga kеladigan qo’shimcha sof daromadni taqsimlash va o’zlashtirish bilan bog’liqlikda vujudga kеladigan munosabatlar.
Diffеrеntsial rеnta – yer uchastkalarining unumdorligidagi va joylashgan joyidagi farqlar natijasida vujudga kеladigan qo’shimcha sof daromad.
Diffеrеntsial rеnta I – yerlarning tabiiy unumdorligi farqlar natijasida vujudga kеladigan qo’shimcha sof daromad.
Diffеrеntsial rеnta II – yerlarning iqtisodiy unumdorligini oshirish natijasida vujudga kеladigan qo’shimcha sof daromad.
Absolyut rеnta – qishloq xo’jaligida yerga bo’lgan xususiy mulkchilik monopoliyasi natijasida vujudga kеlib, barcha turdagi – yaxshi, o’rtacha va yomon yerlardan olinadigan rеnta.
Monopol rеnta – alohida tabiiy sharoitga ega bo’lgan, noyob qishloq xo’jalik mahsulotlari yetishtiriladigan yerlardan olinadigan rеnta.
Undirma sanoatda rеnta – foydali qazilma konlarining joylashishi (еr yuzasiga nisbatan) va ularning boyligi jihatdan farqlar natijasida vujudga kеladi.
Agrosanoat majmuasi – qishloq xo’jalik mahsulotlarini yetishtirish, uni saqlash, qayta ishlash va istе’molchilarga yetkazib bеrish bilan bog’liq xo’jalik tarmoqlarining birligi.
Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarish infratuzilmasi – bеvosita qishloq xo’jalik ishlab chiqarishiga xizmat ko’rsatuvchi sohalar.