Toshkent davlat agrar universiteti botanikadan laboratoriya

O‘TKAZUVShI TO‘QIMALAR. 
 
Umumiy tushuncha
; O‘tkazuvchi to‘qimalar suvda erigan mineral modda-
larni  va bargda hosil bo‘lgan organik moddalarni o‘simlik tanasi bo‘ylab o‘tkazish 
vazifasini bajaradi. Suvda erigan mineral moddalar ildiz orqali shimib olinib poya 
va bargga uzatiladi. Bu yuqoriga 
ko‘tariluvchi oqim
 deyiladi. Fotosintez na-
tijasida barglarda hosil bo‘lgan organik moddalar poya orqali ildizga tomon hara-
kat qiladi, boshqa organlarga tarqaladi, bir qismi zahira modda sifatida meva, 
urug‘, tuganakda, ildizda to‘planadi. Bu pastga 
tushuvchi oqim
 deyiladi. Poyadagi 
yog‘ochlikni –ksilema, lubni- floema deb ham yuritiladi. Yog‘ochlik to‘qimasi suv 
va unda erigan mineral tuzlarni poya orqali bargga o‘tkazadi, lub esa organik 
moddalarni bargdan poya orqali pastga ildizga o‘tkazadi. Suvni o‘tkazadigan 
yog‘ochlik elementlari ochiq urug‘li o‘simliklarda traxeya va traxeidlar deb ata-
ladi. 
Traxeya –o‘simlikning butun bo‘yi bo‘ylab o‘tgkan ichi bo‘sh yaxlit 
naydan iborat. Bular bo‘yiga cho‘zilib ketgan va ichidagi moddalari yo‘qola 
boshlagan qator vertikal hujayralardan tashkil topgan. Gorizontal to‘siqlar esa erib 
ketgan bo‘ladi. Hujayralardagi vertikal devorchalarning po‘sti to‘r, xalqa, spiral', 
narvonsimon shaklida qalinlashadi, mayda teshikchali yaxlit uzun nay hosil qiladi. 
Traxeidlar-parenximali hujayralarning cho‘zilishi hamda ularning in-
gichkalashgan uchlarining hujayralar orasiga kirishi natijasida paydo bo‘lgan pro-
zenxima hujayralaridan iboratdir. Traxeid hujayralarning devorchasi ham qalin-
lashgan. Bu qalinlashish spiral', xalqasimon, narvonsimon va teshikchali bo‘ladi. 
Traxeidlar traxeya naylar orasida uchraydi. Nina bargli o‘simlikning yog‘ochligi 
traxeiddan iboratdir, bu hujayralarning radial devorchalarida juda ko‘p hoshiyali 
teshikchalar bo‘ladi. 
Organik moddalarni pastga o‘tkazadigan yupqa devorli lub (floema) 
qismida elaksimon nay va uning yo‘ldosh hujayrasi joylashgan bo‘ladi. Bularning 
hujayrasining po‘sti yog‘ochlanmaydi, tsellyuloza holida qoladi. Yo‘ldosh hujayra 
elaksimon naychadan bo‘yiga bo‘linish yo‘li bilan paydo bo‘ladi. Hujayrasida 
tsitoplazma va yadro hamma vaqt mavjud bo‘ladi. Elaksimon naychalar orasida lub 
parenximasi va lub tolalari sochilgan holda uchraydi. Bular yopiq urug‘li 
o‘simliklarda tushuvchi oqimga xizmat  qiladi. Ko‘tariluvchi oqimga  esa, narvon-

---

 44
simon, xalqasimon, spiralsimon va boshqa shakildagi naylar xizmat qiladi. Radius 
nurlari-tirik va o‘lik parenxima hujayralardan tuzilgan, tirik hujayralarda zapas 
oziq moddalar chegaradan markazga harakat qiladi. O‘lik hujayralarda istemol 
moddalar markazdan chegaraga qarab harakat etadi. 
Qovoq poyasini bo‘yiga kesmasini o‘rganish. 
Ish tartibi.
 Qovoq poyasidan bo‘yiga bir nechta kesik tayyorlab, buyum 
oynasidagi suv tomchisiga qo‘yib, ustidan qoplag‘ich oyna bilan yopamiz. Tayyor-
langan preparatni dastlab mikroskopning kichik ob'ektivida so‘ngara katta ob'ek-
tivda ko‘riladi. O‘tkazuvchi to‘qima naychalarining rasmi chiziladi.